شناسهٔ خبر: 21959 - سرویس مسکن و شهرسازی
نسخه قابل چاپ

شناخت تغییرات کالبدی و عملکردی بافت قدیم سنندج و راهکارهای حل مسئله

سنندج کیومرث حبیبی*: بافت فرسوده هسته مرکزی شهر سنندج با مساحتی افزون بر ۱۰۳۰۳۹۲ مترمربع، بافت قدیمی شهر سنندج را شکل داده است. این بافت به دور هسته اولیه شهر و یا بافت تاریخی تنیده شده و انتهای مرحله زمان شکل‌گیری آن به اواخر دوره قاجاری؛ یعنی قبل از دگرگونی‌ها و تغییرات جدیدی که از اوایل حکومت پهلوی آغاز شد، می‌رسد.

به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، مهمترین یادگار بافت قدیم شهر بازار سرپوشیده سنتی آن است که در قلب شهر قرار گرفته است. مسجد دارالاحسان، خانه وکیل‌الملک، قلعه حکومتی (که هم اکنون با حفظ عملکردش ستاد لشکر سپاه است)‌، خانه غیاثی‌، خانه آصف‌، خانه مشیر وزیری و موزه سنندج از دیگر آثار به یادگار مانده عهد قاجاریه در این محدوده هستند. این بخش از شهر در برگیرنده بازار سنتی و خیابان‌های اصلی است و در واقع قلب تپنده و فعال و مرکز مبادلات و تحولات اقتصادی اجتماعی شهر و منطقه است .این محدوده را ۶ محله به نام‌های سرتپوله، چهارباغ، میان قلعه، آغه‌زمان، قطارچیان و ژاندارمری تشکیل داده است. محله میان‌قلعه هسته اولیه شهر و نخستین محله سنندج است و در بدو شکل‌گیری قلعه خان در آبادی(سنه) کارگزاران و اعوان و انصار خان و وابستگان‌شان در اطراف قلعه خان اقامت گزیده و به مرور زمان توسعه پیدا کرده است. محله آقازمان تنها محله اقلیت‌نشین کلیمی شهر است و بیشتر بازرگانان نیز در این محله اقامت داشته‌اند. راسته بازارمحله سرتپوله مهمترین شاخصه آن است که نقش فرامحله‌ای دارد. این محله به دلیل عدم برنامه‌ریزی صحیح به بافتی رو به زوال تبدیل شده است به‌طوری که بیشترین زمین‌های متروکه و مخروبه بافت در این محله قرار دارد. دلیل نام‌گذاری محله چهارباغ وجود درختان و فضای سبز زیبایی است که قبل از ساخت و ساز ساختمان‌ها در محله و در زمان خسروخان اردلان در سال ۱۱۹۷ ه . ق با تقلید از الگوی شهرسازی اصفهان و به شکل چهار خیابان به‌صورت چهارباغ در آن احداث شده است. گذر اصلی و بازارچه، مسجد طوبی خانم، بازارچه و مسجد و حمام و عمارت وکیل، مسجد ملاویسی و حمام شیشه و برج مخابراتی و مقبره و گورستان شیخ محمد باقر از عناصر شاخص و مهم محله قطارچیان باشند. با توجه عکس‌های هوایی موجود از سطح شهر می‌توان گفت که به علت وجود رودخانه دره‌بیان تا سال‌های نه چندان دور، زمین‌های کشاورزی محله ژاندارمری را فرا گرفته بودند، کل این محله بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۰ یعنی در نیمه دوم دهه چهارم شمسی به شهر اضافه شده است.

با توجه به این که محدوده مورد مطالعه هسته مرکزی شهر را تشکیل داده و جزو ساختار اصلی و هسته اولیه شهر است، در گذشته بیشتر جمعیت شهر، در این محدوده ساکن بوده‌اند اما با گسترش و توسعه شهر و هم‌زمان با شکل‌گیری بافت جدید و نیز فرسودگی بافت مرکزی، از بار جمعیت این بافت تا حدودی کاسته شد. همچنین از آنجا که این محدوده در مرکز شهر قرار دارد و یک بافت قدیمی است، بخش قابل توجهی از آن را بافت بازار و محدوده‌های تجاری و خدماتی تشکیل می‌دهد که فاقد جمعیت ساکن است و قسمت مسکونی محدوده نیز به علت مسن بودن ساختار جمعیتی آن جمعیت قابل توجهی ندارد. طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ در این محدوده در مجموع حدود ۱۳۶۱۱ نفر ساکن‌هستند که حدود ۱.۲ درصد از جمعیت کل شهر را به خود اختصاص داده است. این محدوده با ۳۸۱۰ خانوار ساکن در آن بعد خانواری معادل ۳.۵۷ نفر را به خود اختصاص داده است که اختلاف کمی با بعد خانوار شهر (۳.۹) در سال ۱۳۸۵ دارد. اما سرشماری ۱۳۹۰ کاهش جمعیت را برای محدوده مورد مطالعه نشان می‌دهد به طوری که جمعیت هسته مرکزی شهر سنندج با نرخ رشد منفی معادل (۳.۹۵-) به ۱۱۱۲۸ نفر رسیده که با ۳۳۹۵ خانوار بعد خانواربه معادل ۳.۲۸ را به خود اختصاص داده که نسبت به سال ۱۳۸۵ روندی کاهشی داشته است. نگاهی به نرخ رشد جمعیت محدوده نشان می‌دهد که جمعیت تمامی محلات محدوده در پنج سال اخیر روندی کاهشی داشته است به طوری که محله میان قلعه با نرخ رشد ۷.۱۴- بیشترین کاهش و محله قطارچیان با ۳.۲۲- کمترین کاهش جمعیت را در سطح محدوده داشته است.

فرسودگی کالبدی و ضوابط محدود کننده نوسازی، حریم آثار تاریخی، ارگانیک بودن شبکه، بازدهی کم اقتصادی، مشکلات زیست محیطی و کمبود خدماتی چون پارکینگ و فضای سبز گریز جمعیتی و مهاجرت به محلات نوساز را به همراه داشته است و مهمترین عامل روند رو به زوال این بافت است. پیش بینی می‌شود که طی ۳۰ سال اخیر جمعیت محدوده بافت قدیم به نصف کاهش پیدا کرده باشد.

جدول توزیع جمعیت، تعداد و بعد خانوار محدوده طبق آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن- ۱۳۸۵

سال

 

نام محله

تعداد جمعیت

تعداد خانوار

بعد خانوار

درصد از جمعیت محدوده

درصد از جمعیت شهر

نرخ رشد

۱۳۸۵

۱۳۹۰

۱۳۸۵

۱۳۹۰

۱۳۸۵

۱۳۹۰

۱۳۸۵

۱۳۹۰

۱۳۸۵

۱۳۹۰

قطارچیان

۳۴۳۲

۲۹۱۴

۱۰۱۰

۸۶۰

۳.۴

۳.۳۹

۲۵.۲۱

۲۶.۱۹

۰.۳۲

۰.۷۸

۳.۲۲-

میان قلعه

۱۴۰۵

۹۷۰

۳۹۷

۳۳۲

۳.۵۴

۲.۹۲

۱۰.۳۲

۸.۷۲

۰.۱۲

۰.۲۶

۷.۱۴-

سرتپوله

۱۲۸۸

۱۰۶۲

۳۶۳

۳۰۸

۳.۵۵

۳.۴۵

۹.۴۶

۹.۵۴

۰.۱۱

۰.۲۸

۳.۷۹-

چهار باغ

۲۶۸۹

۲۲۷۶

۶۹۷

۶۸۰

۳.۸۶

۳.۳۵

۱۹.۷۶

۲۰.۴۵

۰.۲۲

۰.۶۱

۳.۲۸-

آغه زمان

۳۶۵۱

۲۹۵۰

۱۰۱۴

۹۲۲

۳.۶

۳.۲۰

۲۶.۸۲

۲۶.۵۱

۰.۳۲

۰.۷۹

۴.۱۷-

ژاندارمری

۱۱۴۶

۹۵۶

۳۲۹

۲۹۳

۳.۴۸

۳.۲۶

۸.۴۲

۸.۵۹

۰.۱

۰.۲۵

۳.۵۶-

مجموع

۱۳۶۱۱

۱۱۱۲۸

۳۸۱۰

۳۳۹۵

۳.۵۷

۳.۲۸

۱۰۰

۱۰۰

۱.۲

۲.۹۷

۳.۹۵-

اشتغال و بیکاری در بافت قدیم شهر سنندج

از کل جمعیت محدوده مطالعاتی ۱۲۲۹۳ نفر را جمعیت بالای ۱۰ سال تشکیل می‌دهد و از این تعداد نیز ۴۹۸۵ نفر یعنی حدود۴۰.۵ درصد از این جمعیت جز جمعیت فعال محسوب می‌شود. با توجه به آمارهای موجود درصد بیکاری در ناحیه ۲۹.۶ است که نرخ بالایی را نشان می‌دهد بخشی از این امر ناشی از اسکان مهاجرین روستایی و افراد بی بضاعت شهری و بخشی هم ناشی از مهاجرت افراد میانسال به محلات حومه‌ای است‌.

جدول  میزان اشتغال و بیکاری در هسته مرکزی شهر سنندج

نسیت

جمعیت ۱۰ ساله وبیشتر

جمعیت فعال

جمعیت غیر فعال

درصد بیکاری

جمع

شاغل

بیكار

جمع

محصل

دارای درآمد بدون كار

خانه دار

سایر

كل

۱۲۲۹۳

۴۹۸۵

۳۵۰۷

۱۴۷۸

۷۲۵۳

۲۷۵۶

۹۰۸

۳۱۴۵

۴۴۴

۲۹.۶

مرد

۶۱۷۰

۴۰۰۹

۲۹۵۳

۱۰۵۶

۲۱۳۶

۱۳۶۵

۵۴۰

۵

۲۲۶

۲۶.۳

زن

۶۱۲۳

۹۷۶

۵۵۴

۴۲۲

۵۱۱۷

۱۳۹۱

۳۶۸

۳۱۴۰

۲۱۸

۴۳.۲

شناسایی مراكز فعالیت / خدماتی‌ در  بافت قدیم  شهر سنندج

هسته مرکزی شهر سنندج متشكل از دو بخش تاریخی-فرهنگی و بافت میانی با حدود ۵۰ درصد بافت مسكونی است كه به علت قرار داشتن نطفه اولیه شهر در این محدوده، عمده مراكز فعالیتی تجاری با مقیاس شهری در آن متمركز شده‌اند. نکته بارز این بخش مرکزی حضور بازار سرپوشیده شهر در دو محله چهارباغ و آغه‌زمان است . از نكات قابل توجه در این بافت حضور معدود كاربری‌های اداری و درمانی بزرگ مقیاس در محدوده است. با دور شدن از مركز بافت و حركت به سمت لبه‌های پیرامونی، از میزان فعالیت تجاری در لبه خیابان‌های شریانی كاسته شده و بر میزان مراكز فعالیتی آموزشی و مذهبی افزوده می‌شود. مراكز محله‌ای از دیگر مراكز فعالیتی در محدوده هستند كه به صورت محدود در درون بافت به ارایه خدمات محلی می‌پردازند.

نکته قابل توجه ضعف وجود مراکز تفریحی و پارک در محدوده مورد مطالعه است به گونه‌ای که از مجموع پنج محله این بافت تنها یک پارک وجود دارد و سرانه فضای سبز منطقه کمتر از یک متر مربع است، حال آنکه این شاخص در سطح شهر حداقل ۶ متر مربع است. در سال‌های اخیر بافت‌های مسکونی لبه خارجی پهنه‌های تجاری به انبار واحد‌های تجاری و بافت‌هایی متروکه تبدیل شده است که این امر موجب ادامه روند کاهشی جمعیت محدوده و روند رو به زوال بافت می‌شود. از طرف دیگر جذابیت‌های اقتصادی و امکان تغییر عملکرد و فرم فضایی در این پوسته خود باعث نوسازی جداره‌های اول و فرسودگی روز افزون پوسته های دوم و سوم می‌شود.

بررسی فرمی/ کالبدی در بافت قدیم شهر سنندج

بررسی اندازه قطعه‌ها و تعیین حوزه‌های هر یک (دانه‌بندی بافت) نشان از ریزدانگی بافت بخصوص در عمق محدوده و بافت مسکونی دارد بطوری که قطعات کمتر از ۲۰۰ متر مربع در مجموع در حدود ۶۰ درصد از کل تعداد قطعات را به خود اختصاص داده است. بررسی كمی نظام توده و فضا در بافت نشان از میانگین سطح اشغال ۷۰ درصدی پلاک‌های مسکونی دارد. بررسی ساختار ارتفاعی محدوده نشان می‌دهد که ۵۵ درصد از قطعات محدوده ۲ طبقه بوده، ۳۱ درصد از آن یک طبقه است. به عبارتی دیگر میانگین طبقات ساختمانی در هسته مرکزی شهر سنندج ۱.۷ است و این امر نشان دهنده عدم نوسازی و بازسازی بناها در دوران معاصر و به ویژه تغییرات فضایی شهرها در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی است. بالا بودن تعداد آثار تاریخی و باارزش معماری باعث غنای میراثی در این محدوده شده و باید اذعان کرد که حریم‌های ارتفاعی ناشی از آن موجب محدودیت ساخت و ساز در ارتفاع شده است. در سطح بافت فرسوده و قدیم مرکز شهر سنندج ۳۲ اثر به عنوان بنای ثبت شده، ۴۴ لكه به عنوان بناهای ارزشمند در دست ثبت و ۱۰۰ لكه به عنوان بناهایی كه باید مستندسازی شود و سپس بر اساس تشخیص سازمان میراث فرهنگی مجوز هرگونه عملیات عمرانی و بازسازی در آن‌ها صادر شود، معرفی شده‌اند که بر اساس آن‌ها حریم‌های ارتفاعی اعمال شده است. با این وجود در مجموع ۱۱۱ قطعه خارج از ضوابط حریم ارتفاعی ساخت و ساز صورت گرفته است.

بررسی دوام سازه‌ای ساختمان‌های بافت قدیم و مرکزی شهر سنندج نشان می‌دهد که بیش‌تر ۶۰ درصد قطعات بافت فاقد مصالح بادوام و دوام سازه‌ای بالایی هستند به طوری که بیش از ۷۷ درصد قطعات دارای مصالح آجر و آهن و آجر و چوب بوده و از نظر کیفی نیز در حدود ۴۵ درصد از قطعات دارای کیفیت ابنیه مرمتی، تخریبی و مخروبه هستند.

جدول ساخت و سازهای غیر مجاز ارتفاعی در محدوده

طبقات

تعداد قطعات

مساحت

۳

۷۶

۳۸۳۷۰.۴۶

۴

۲۸

۱۰۹۰۸.۹۷

۵

۶

۱۹۰۶.۲۹

۶

۱

۸۷۶.۳۳

مجموع

۱۱۱

۵۲۰۶۲.۰۶

درصد از کل

۴.۰۵

۷.۰۲

 

شبکه ارتباطی در بافت قدیم شهر سنندج

شبكه معابر محدوده با توجه به ویژگی‌های خاص این قسمت از بافت شهر كه عمدتا قسمتی از محدوده بافت قدیم شهر محسوب می‌شود شبكه‌ای است كه بر اساس الگوهای گذشته (ارگانیک و انسام مدار) شكل‌گرفته و  در راستای توسعه شهری نیز، گسترش و امتداد یافته‌اند و همان‌طور که از نقشه نفوذپذیری بافت محدوده نمایان است، درصد بالایی از سطح هسته مرکزی دارای نفوذپذیری کم و بسیار کم است که این امر موجب تشدید فرسودگی بافت شده و در برخی از نقاط نیز با توجه به شرایط توپوگرافیك محدوده این معابر دارای كارآیی پایین هستند. در طبقه‌بندی سلسله مراتب شبکه ارتباطی محدوده نقش معابر بلوار کردستان و بلوارهای ۲۸دی و بعثت شریانی درجه ۲ بوده و از میان چهار محور اصلی ساختار ارتباطی محدوده، خیابان‌های فردوسی و طالقانی نقش اصلی درجه ۱ را دارند و خیابان‌های امام و انقلاب دارای نقش اصلی درجه ۲ هستند. در بررسی پارکینگهای محدوده در مجموع ۱۵ پارکینگ با مساحت ۲۰۰۳۶ متر مربع در سطح محدوده وجود داشته که ۵ عدد در مقیاس شهری و مابقی در مقیاس محلی عمل می‌کنند اما با توجه تمرکز بالای از کاربری‌های جاذب جمعیت در این محدوده و نیز بافت ارگانیگ و معابر کم عرض و پیچ در پیچ محلات و ترافیک بالای حرکتی به شدت کمبود پارکینگ در این محدوده احساس میشود.

نتیجه گیری

بافت قدیم سنندج منطبق بر هسته‌های تاریخی و مرکزی شهر است. وجود عناصر شهری بازار سنتی، مسجد جامع،  قلعه تاریخی و خانه آصف و مشیر دیوان، وکیل ... از مهم‌ترین عوامل هویت بخش تاریخی و فرهنگی منطقه هستند. امروزه این بافت تاریخی با مشکلات کلانی چون کمبود در برخی سرانه‌های خدماتی مانند پارکینگ و فضای باز شهری، عدم امکان نفوذپذیری به داخل بافت ارگانیک، وجود کاربری‌های ناسازگار، فقدان فضای سبز کافی، بدنه‌های فرسوده و کیفیت ضعیف ابنیه، ریزدانگی، عدم قرارگیری بسیاری از بناها در حریم آثار تاریخی مواجه است. با این وجود هنوز جزء پرتراکم‌ترین نقاط شهری سنندج در روز و کم تراکم‌ترین مناطق در شب محسوب می‌شود.

این بافت از آسیب‌پذیرترین نقط شهری سنندج محسوب شده و راهکارهایی را می‌توان به شرح زیر برای نوسازی، بازسازی و بهسازی آن ارایه کرد: راهکارهای مختلف کاهش آسیب‌پذیری این محلات شامل جلوگیری از كاهش تراكم جمعیتی بافت‌های موجود، كاهش تراكم ساختمانی (كاهش نسبت سطح ساخته شده به سطح فضای باز)، ایجاد سلسله مراتب فضاهای باز از سطح شهر تا واحد همسایگی، ایجاد سلسله مراتب معابر شهری، رعایت حریم نواحی خطرناك و جلوگیری از گسترش بافت به نواحی فوق همچون اطراف مسیل دره بیان، رعایت هم جواری كاربری‌ها و انتقال كاربری‌های ناسازگار به ویژه در اطراف بازار‌، تخریب و بهسازی كاربری‌های فرسوده و قدیمی فاقد ارزش، توزیع فضایی كاربری‌ها جهت كاهش مقدار سفر و تمركزگرایی بیش از حد، جلوگیری از ساخت‌و‌سازهای غیر مجاز، قانونمند ساختن ساخت‌وسازها و رعایت آیین‌نامه ۲۸۰۰، افزایش امكانات به منظور مقابله با زلزله‌، بهینه‌سازی مسیر انتقال گاز، برق و تلفن، رعایت اصول ایمنی در مكان‌یابی و احداث كاربری‌های اصلی‌، تشویق سرمایه‌گذاری در ایجاد واحدهای اقتصادی به منظور بهبود وضع اقتصادی است. سیاست‌های اجرایی نیز شامل مشخص كردن مناطق آسیب پذیر، تهیه قوانین مناسب به منظور كنترل ساخت‌وساز در سطح این‌گونه مناطق، تدوین ضوابط ساخت‌و‌ساز در حریم‌، اصلاح ضوابط كاربری زمین در جهت تامین منافع عمومی شهروندان، اختصاص زمین‌های بایر و اراضی نظامی به كاربری‌های متناسب‌، تدوین ضوابط تراكم با توجه به ویژگی‌های هر منطقه، تعیین ضوابط و یا محدود كردن تعداد طبقات، تهیه و اجرای طرح‌های به‌سازی و مرمت برای بافت‌های ارگانیك و آسیب‌پذیر، تعریض معابر شهری در جهت دستیابی به حداقل‌های لازم در عملیات امداد، مقاوم‌سازی مراكز حیاتی در سطح نواحی، گسترش فضاهای باز و سبز، محدود کردن تقاضای مجوز ساخت در قطعات كوچك‌، مقاوم‌سازی و به‌سازی فضاهای اقتصادی‌، تدوین ضوابط و مقررات مكان‌یابی و احداث فعالیت‌های خطرزا و رعایت حریم كاربری‌های با خطر ثانویه نام برد.

*دانشیار شهرسازی دانشگاه کردستان

این گزارش با همکاری علی‌رضا کمالی مدیر فنی امکان‌سنجی‌، برنامه‌ریزی و طراحی محورهای پیاده‌مدار در شهر سنندج تهیه شده است.

نظر شما