این سند مرجع تعاریف مشترک، اهداف، اصول، راهبردها و سیاستهای دولت جمهوری اسلامی ایران در زمینه احیاء بهسازی و نوسازی شهری و ساماندهی سکونت گاههای غیر رسمی و توانمند سازی ساکنان در قالب دو دسته تدابیر مربوط به فرآیند بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف برنامه های احیاء، نوسازی و بهسازی شهری می باشد.

نظر به اینکه در اصول مختلف قانون اساسی و سند «چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در سال 1404» ، دستیابی به عدالت اجتماعی مورد تأکید قرار گرفته و مبارزه با فقر و محرومیت از اولویت های دولت است، کم توجهی به سرنوشت بخشی از شهرنشینان کشور که از مسکن نامناسب، کمبود خدمات و زیرساخت های شهری و فقدان محیط اجتماعی سالم رنج می برند و با فقر نسبی و بیکاری گسترده مواجه هستند فاقد هرگونه توجیه منطقی است.

به همین دلیل دولت جمهوری اسلامی ایران گام های بلندی در جهت احیاء بهسازی و نوسازی شهری برداشته است. تجارب بیش از یک دهه فعالیت مستمر در این حوزه نشان دهنده آن است که بدون توجه به علل پیدایش و گسترش نواحی نابسامان شهری و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه با تأکید بر اقدامات صرفاً کالبدی در زمینه احیاء، بهسازی و نوسازی، نمی توان برای این مسأله پیچیده راه حل ارائه داد.

از آن جا که احیاء، بهسازی و نوسازی شهری مستلزم اتخاذ سیاستهای چند وجهی در حوزه عمران، خدمات و مسکن شهری و ارائه خدمات اجتماعی و اقتصادی به ساکنان این نواحی است. انجام این وظیفه به تنهائی از عهده یک دستگاه دولتی برنیامده و پیشبرد آن در مقیاس بزرگ و مؤثر، مستلزم تعهد مشترک و هماهنگ مجموعه دستگاههای دولتی و شهرداریهای در حوزه های ذیربط در سطوح ملی، استانی و محلی با همراهی و مشارکت مردم و فعالان غیر دولتی و خصوصی می باشد. به همین جهت در این سند برقراری ساز و کارهای مناسب به منظور ایجاد وحدت رویه، تضمین هماهنگی و همکاری دستگاهها و نهادهای ذیربط مورد توجه قرار گرفته است.

دسترسی به سکونتگاه مناسب در شهر بدون دسترسی به زیرساختها و خدمات شهری مناسب و امنیت اجتماعی و شغلی امکان پذیر نیست. چنانچه ساکنان این نواحی سرمایه اجتماعی و اقتصادی خود را که همان روحیه همکاری اجتماعی، ابتکارهای شخصی، دارایی (زمین، حق سرقفلی و دارائیهای نقدی و غیر نقدی) و ... است، به میان نیاورند؛  اقدامات دستگاههای دولتی در این زمینه بی نتیجه خواهد ماند. از این رو، در این سند مشارکت اجتماعی و مالی مردم و بخش خصوصی به عنوان اصول محوری مورد تأکید قرارگرفته و اقدامات دستگاههای دولتی به بسترسازی (ابزارسازی، نهادسازی، ظرفیت سازی و توانمند سازی) براساس اولویتها معطوف شده است.

با توجه به اینکه احیاء، بهسازی شهری امری چند بعدی و بین دستگاهی می باشد و این سند ماهیت فرابخشی - ملی و خصلت محلی دارد، افق زمانی سند نیز به تبع ماهیت راهبردی آن بلندمدت خواهد بود.

محدوده های هدف این سند شامل: محدوده تاریخی شهرها، پهنه های نابسامان میانی شهرها که حاصل ساخت و ساز دهه های اخیر هستند، پهنه های شهری با پیشینه روستایی که در اثر گسترش بی رویه شهرها در عرصه کنونی شهر ادغام شده اند و سکونت گاههای غیررسمی  که در محدوده شهرها واقع‌اند می باشد.

روند کنونی نشانگر آن است که چنانچه تدابیر پیشگیرانه بکار بسته نشود و سیاستها و برنامه ها و اقدامات دولت و شهرداری ها در زمینه احیاء، بهسازی و نوسازی شهری در مقیاس محدود، مقطعی و بدون توجه به ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مساله صورت پذیرد، در بلند مدت شاهد رشد این نواحی و بغرنج شدن مسائل آن خواهیم بود.

این سند مشتمل بر: مقدمه، تعاریف، گونه بندی،  اهداف کلان، چشم انداز، اصول هادی(راهنما)، راهبردها  و سیاست ها می باشد.

تعاریف:

1.احیاء (باز زنده‌ سازی):

فرایندی است، هدفمند از مجموعه اقدامات، به منظور حفاظت و ارتقاء کیفی با حفظ اصالت و یکپارچگی در محدوده‌ها و محله‌های هدف.

2. بهسازی:

تقویت و توانبخشی دوباره و همه‌جانبه محدوده‌ها و محله‌های هدف با حداقل مداخله.

3. نوسازی:

فرایندی است جامع‌نگر ازمنظر اقتصادی اجتماعی- فرهنگی و کالبدی، برای بازگرداندن شرایط مناسب زندگی بر مبنای ارتباطاتی نو و به تعادلی پویا رساندن محدوده‌ها و محله‌های هدف.

4. بازآفرینی شهری:

فرایند توسعه همه‌جانبه در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و کالبدی به منظور ارتقای کیفیت زندگی در محدوده‌ها و محله‌های هدف در پیوند با باقی شهر.

5. محدوده‌ها و محله‌های هدف:

محدوده‌هایی که به موجب طرح‌های مصوب احیاء، بهسازی و نوسازی مشمول برنامه‌های ساماندهی در این سند قرار می‌گیرند.

6. سکونتگاههای غیررسمی:

محله‌ها و محدوده‌هایی که خارج از ضوابط و قوانین در درون یا خارج از محدوده‌ شهرها به صورت شتابزده ساخته شده است و دچار ضعف شدید خدمات و سرانه‌های شهری است و اغلب آنها دارای مشکلات حقوقی مالکیت می‌باشد.

7.ساماندهی:

بازآفرینی محدوده‌ها و محله‌های هدف از طریق برنامه‌های باززنده‌سازی، احیاء، بهسازی و نوسازی که منجر به توانمندسازی ساکنان و ارتقای شرایط کیفیت سکونت زیست و فعالیت در این سکونتگاه‌ها می‌شود.

8. توانمندسازی:

افزایش توان اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی ساکنان برای اداره زندگی خود و مشارکت در فرایند ساماندهی محدوده‌ها و محله‌های هدف.

9. توسعه درونی:

توسعه شهری است که با هدف دستیابی به توسعه موزون، متعادل و پایدار شهری با شناسایی و برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود توسعه در درون محدوده شهر بر اصل فراهم کردن شرایط زندگی سالم، ایمن و استاندارد و توانمندسازی ساکنان و ارتقای شرایط کیفی زندگی شهروندان استوار  است.

10. محدوده‌ تاریخی:

بخش یا بخش‌هائی از شهر که منعکس کننده ارزش‌های فرهنگی- تاریخی شهر بوده و از تعامل انسان و محیط پیرامون در طول تاریخ شکل گرفته و به لحاظ ویژگی‌های شکلی و ساختار متشکله قابل تمایز از سایر پهنه‌های شهری است (که در قالب محدوده‌های فرهنگی و تاریخی شهری توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می‌شوند.)

گونه‌بندی بافت‌های هدف:

1-محدوده‌های تاریخی شهرها

2-پهنه‌های نابسامان میانی(حاصل ساخت‌وسازهای دهه‌های اخیر هستند)

3-پهنه‌های شهری با پیشینه روستای (در اثر گسترش بی‌رویه در عرصۀ کنونی شهری ادغام شده‌اند)

4-سکونتگاه‌های غیررسمی

5-محدوده‌های با کاربری ناهمگون شهری

اهداف کلان:

اهداف این سند در دو حوزة پیشگیری و درمان مسائل محدوده‌ها و محلات هدف می باشد که  عبارتند از:

- پیش‌گیری و پیش‌نگری از گسترش محدوده‌ها و محله‌های نابسامان شهری ازجنبه‌های اقتصادی- اجتماعی؛ محیط‌زیستی و کالبدی

- ارتقای فرهنگ شهروندی، مشارکت و همکاری نهادهای محلی

- ارتقای کیفیت، ایمنی و پایداری و برخورداری ساکنان از زیر‌ساخت‌ها و خدمات مطلوب شهری

- بهبود وضعيت اجتماعي ساكنان و ایجاد فرصت‌های اشتغال و درآمد برای آنان؛ با توجه به ظرفیت‌های توسعه‌ای محدوده‌ها و محله‌های هدف

- حفاظت پایدار و احیای میراث فرهنگی، تاریخی و هویت فرهنگی شهرها؛

- تحقق سبک زندگی پایدار در اقدامات احیاء، بهسازی و نوسازی شهری.

اصول هادی (راهنما):

احیاء، بهسازی و نوسازی محدوده ها و محله های هدف این سند بر اصول راهنمایی ذیل  استوار است

- تاکید بر سیاستهای پیشگیرانه - توزیع متوازن جمعیت و فعالیت با رویکرد آمایشی و توسعه سرزمین - توجه به ظرفیت‌های توسعه پایدار درون شهرها - رویکرد مشارکتی و تقاضامحور - الگوسازي - حضور حداکثری مردم - جذب سرمایه بخش‌خصوصی، ساکنان و شاغلان محلی - شناسایی، حفاظت و پاسداری از ارزشهای موجود - اجراي پروژه‌هاي محرك توسعه - رفع موانع سرمایه‌گذاری -  ساخت مسکن اجتماعی متناسب با هویت شهری؛ محله‌ای و کالبدی -  اجتناب از رویکردهای یک سویة بالا به پایین - نقش محوری مدیریت شهری - اعطای كمك‌هاي فنی و اعتباری - برقراری نظامهای انگیزشی مالی - مشارکت موثر دولت و شهرداریها - حفظ هویت شهرها و تأکید بر توسعه درونی و پایدار اجتماعات ساکن - تهية طرح‌هاي احیاء، بهسازي و نوسازي و برنامه‌های توسعه اجتماع محلی، بهبود معیشت ساکنان و حل مسائل اجتماعی

راهبردها:

بمنظور پیشگیری و گسترش نواحی نابسامان شهری ، احیا ء بهسازی و نوسازی این نواحی و تحقق چشم انداز مورد نظر ، راهبرداهای ذیل اتخاذ و به مورد اجرا گذاشته می شود

- انجام اقدامات مربوط به حوزه احیاء، بهسازی و نوسازی در چارچوب نظام هماهنگ در سیاست‌گذاری توسعه شهرها با اولویت بخشی به سیاست توسعه درونی

- رفع شکست بازار زمین و مستغلات شهری و بازار سرمایه در پاسخ به تقاضای اسکان قشرهاي کم درآمد شهری

- تهیه طرح‌ها و تنظیم برنامه‌های احیاء(باززنده سازی)، بهسازی و نوسازی براساس تقاضای واقعی ساکنان و به فراخور ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی هر یک از محدوده‌ها و محله‌های هدف به‌منظور بهبود کیفیت زندگی، تقویت و ارتقای هویت محله‌ها و محدوده‌ها

- جلب مشارکت ساکنان و شاغلان محدوده‌ها و محله‌های هدف در زمینة احیاء، بهسازی و نوسازی

- خرید زمین در محدوده‌ها و محله‌های هدف به استثنای کاربری‌های مصوب عمومی و خدماتی با الویت به ترتیب توسط بخش خصوصی، شهرداری‌ها و دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده (5) قانون مدیریت خدمات کشوری

- بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده‌ها و محله‌های هدف

- شناسایی،حفظ، تقویت و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی اماکن و محدوده‌های تاریخی- فرهنگی شهرها در جهت احیاء، بهسازی و نوسازی محدوده‌ها و محله‌های هدف

- تنظیم نظام تأمین مالی مناسب برای تحقق طرح‌ها و برنامه‌های احیاء، بهسازی و نوسازی محدوده‌ها و محله‌های هدف

سیاست ها:

 سر فصل سیاست هایی که به منظور اجرای هریک از راهبردها و تحقق اهداف مورد نظر در سند  اعمال خواهد شد که  به تفکیک  هر راهبرد  در ذیل آمده است.

- انجام اقدامات مربوط به حوزه احیاء ، بهسازی و نوسازی در چاچوب نظام هماهنگ در سیاست گذاری توسعه شهرها  با اولویت بخشی به سیاست توسعه درونی

- رفع شکست بازار زمین و مستغلات شهری و بازار  سرمایه در پاسخ به تقاضای اسکان اقشار کم درآمد شهری

- تهیه طرح ها و برنامه های احیاء بهسازی و نوسازی براساس تقاضای واقعی ساکنان و به فراخور ویژگی اقتصادی ، اجتماعی و کالبدی به منظور بهبود کیفیت زندگی ، تقویت و ارتقای هویت محد.ده ها و محله های هدف

- جلب مشارکت ساکنان و شاغلان محدوده ها و محله های هدف در زمینه احیاء ، بهسازی و نوسازی شهری

- تسهیل سرمایه گذاری و ایجاد نظام انگیزشی مناسب به منظور تشویق سرمایه گذاری بخش خصوصی از جمله ساکنان و مالکان مستغلات در محدوده ها و محلات هدف

-  بهبود وضعیت اقتصادی ، اجنماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده ها  و محله های هدف

- شناسایی ، حفظ ، تقویت و بهره گیری از ظرفیت و قابلیت های کالبدی ، اجتماعی ،اقتصادی و محیطی اماکن و محدوده های تاریخی – فرهنگی شهرها در احیاء بهسازی و نوسازی محدوده  ها و محله های هدف

- تنظیم نظام تامین مالی مناسب برای تحقق طرح ها و برنامه های احیاء ، بهسازی و نوسازی شهری محدوده ها و محله های هدف.

به منظور اجرایی شدن  مفاد  این سند، ستاد ملی بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف برنامه های احیاء، بهسازی و نوسازی که به اختصار "ستاد ملی"  نامیده می شود  به ریاست  رییس جمهور و در غیاب ایشان وزیر راه و شهر سازی تشکیل می شود.

از نکات بارز در این ستاد می توان به  عضویت  وزاری کشور، نیرو، صنعت، معدن و تجارت،  نفت، اطلاعات، دادگستری، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، امور اقتصاد و دارایی، بهداشت درمان و آموزش پزشکی، معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهور، روسای سازمان های حفاظت محیط زیست، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ثبت اسناد و املاک کشور، رییس کل بانک مرکزی، رییس شورای عالی استانها، فرمانده نیروی  انتظامی و شهر دار تهران به نمایندگی از شهرداران کلان شهر ها  در آن اشاره داشت.

البته دبیر خانه آن نیز  بر عهده وزارت راه و شهر سازی (شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران) گذاشته شده است.

البته متناظر با ستاد ملی، ستادهای استانی است که وظایف آنها درراستای تدوین، اولویت بندی، و تایید طرح و برنامه های احیاء، بهسازی، نوسازی، ایجاد هماهنگی های بین بخشی، نظارت بر اجرای مصوبات و وظایف بخش های مرتبط، به ریاست استاندار و با عضویت شهرداری  مرکز استان  و دبیری مدیر کل راه و شهر سازی تشکیل می شود.

چشم انداز این سند تا افق 1404 دستیابی به بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده ها و محله های هدف می باشد به نحوی که:

-استانداردهای مسکن، سرانه فضاهای عمومی، خدمات شهری و زیرساختهای شهری در سطح میانگین شهر محیط برآنها محقق شده باشد.

-سمت و سوی تحول کالبدی و کارکردی در جهت بهبود و بهسازی و توسعه پایدار باشد.

-احساس امید و آسایش در خانواده ها به منظور بسیج توانهای مادی و معنوی آنان و تلاش و پیشرفت به سوی آینده بهتر مشهود باشد.

این سند با توجه به اینکه قرار است به عنوان مرجع و مبنا و در واقع سند مشترک بین همه دستگاههای مرتبط قرارگیرد بطور خلاصه دنبال کننده محورهای ذیل می باشد:

- ایجاد شبکه های همکاری در موضوع بهسازی و نوسازی و ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی

- ساماندهی وضعیت دست اندرکاران دخیل در امر بافت با بازتعریف مجدد نقش ها در ستادها و کمیته های مورد نظر

- توجه به نقش محوری شهرداریها در امر بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و تلاش در جهت حمایت دولت از شهرداریها در امر بهسازی و نوسازی به عنوان یکی از کلیدی ترین بخشهای سند

- بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و مناطق نابسامان شهری فرصتی ذی‌قیمت است که می‌بایست ازآن نهایت بهره برداری را نمود و می باید در رأس برنامه‌های دولت قرارگیرد.

- توجه به موضوع پیش گیری و پیش نگری از گسترش بافتهای فرسوده با پیش بینی موضوع در سیاست گذاریها و برنامه ریزیهای مورد نظر

- توانمندسازی در همه ابعاد نیز یکی از اصلی ترین محورهای سند خواهد بود و با توانمندسازی ساکنین گامهایی موثر در مسیر بهسازی و نوسازی و ارتقاء کیفیت برداشته خواهد شد.

-خروج از ابعاد صرفاً فیزیکی –کالبدی به سمت ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از محورهای مهم دیگر می باشد.

-توجه به تفاوت شیوه های مواجهه با عرصه ها و پهنه های مختلف محله های هدف در بازآفرینی شهری

- توجه به موضوع رفع فقر شهری و تاب‌آوری شهری در بافتهای فرسوده و بافتهای تاریخی و توجه به شیوه های متفاوت بهسازی و نوسازی در بافتهای تاریخی، فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی از سایر محورهای مهم سند می باشد.

سند تنظیم شده پیرو  تشکیل 21 جلسه کمیته راهبردی بازنگری سند و طرح و بررسی در 7 جلسه کارگروه تخصصی و4 جلسه کمیته فرعی کمیسیون زیربنایی صنعت و محیط زیست هیات دولت بررسی وتصویب و در نهایت در جلسه مورخ  16/6/1393 هیات محترم دولت تصویب و بنا به ابلاغیه شماره 74900/48601 ه مورخ 2/7/1393 معاون محترم اول ریاست جمهوری به دستگاههای ذیربط ابلاغ گردید.

معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیر عامل شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران