شناسهٔ خبر: 23916 - سرویس مسکن و شهرسازی
نسخه قابل چاپ

لزوم توجه به توسعه شبکه‌های شتاب‌نگاری

زلزله اسماعیل فرزانگان*: زمین‌لرزه ٣١ خرداد ١٣٦٩ منجیل، بی‌تردید یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای لرزه‌ای تاریخ سرزمین کهن ایران بوده است. این زمین‌لرزه با حجم بالایی از خسارت‌های جانی و مالی همراه بود که علاوه بر ویژگی‌های زمین‌شناختی همراه با زمین‌لرزه‌های بزرگ (نظیر گسلش، زمین‌لغزش و روان‌گرایی)، می‌توان ادعا کرد اولین زمین‌لرزه‌ای بود که یک منطقه شهری صنعتی در ایران را به لرزه درآورد.

در منطقه کلان‌لرزه‌ای این رویداد، سد سفیدرود یا منجیل به‌عنوان یک شریان حیاتی مهندسی، کارخانه سیمان، تونل‌ها و پل‌های متعدد در مسیر جاده‌ای کوهستانی، سازه‌های مهندسی‌ساز در شهرهایی نظیر رشت وجود داشت که رفتار برخی از آنها در برابر یک زمین‌لرزه بزرگ برای اولین‌بار در کشور ما تجربه شد. این تجربه گران‌سنگ درس‌های فراوانی برای جامعه علمی و مهندسی کشور و همچنین مسئولان داشت. حجم بالای تلفات یک زمین‌لرزه بزرگ که مرکز آن در نزدیکی مناطق پرجمعیت شهری قرار داشت، به‌راستی تکان‌دهنده بود و زنگ خطری را برای شهرنشینی مدرن ایران (که از ابتدای دهه ٤٠ شمسی آغاز و در دهه‌های اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است)، به صدا درآورد. این زمین‌لرزه موجب تحولی شگرف در مطالعه زمین‌لرزه‌ها و توسعه شبکه‌های ثبت جنبش زمین شد.

شبکه آنالوگ و فرسوده شتاب‌نگاری کشور پس از این رویداد، با کمک ارگان‌های بین‌المللی اقدام به بازسازی خود با استفاده از دستگاه‌های دیجیتال جدید کرد، به‌طوری‌که شبکه قدیمی‌ای که تعداد دستگاه‌های آن به ٢٧٠ دستگاه می‌رسید، تبدیل به شبکه‌ای با بیش از هزاروصد دستگاه شد که این مجموعه شتاب‌نگاری، حجم عظیمی از داده‌های تاریخچه زمانی شتاب زمین از رویداد زمین‌لرزه‌های کشور تاکنون را ثبت کرده است که مرجع ارزشمندی برای مطالعات زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله هستند. امروزه در کشورهای پیشرفته، هم‌زمان با بهبود روش‌های مقاوم‌سازی و طراحی مقاوم سازه‌ها در برابر زلزله، به‌کارگیری روش‌های مدرن در برآورد خطر زمین‌لرزه، ابزارگذاری لرزه‌ای سازه‌ها و شریان‌های حیاتی به‌منظور کاهش اثرات مدهش زمین‌لرزه‌ها و توسعه سامانه‌های هشدار و پاسخ سریع زمین‌لرزه‌ها، به‌عنوان ابزاری کارآمد برای جلوگیری از واردآمدن خسارات ثانویه رویداد زمین‌لرزه‌ها به شدت و سرعت در حال گسترش هستند.

امروزه شهرهای بزرگ در کشور ما تنها مراکز جمعیتی صرف نبوده بلکه انبوهی از شریان‌های حیاتی مانند سدها، پل‌ها، تونل‌ها، لوله‌های بزرگ مدفون مخصوص انتقال سوخت، سازه‌های بلند و مدرن، قطارهای شهری، در این شهرها وجود دارد. هرکدام از این موارد در صورت تخریب یا آسیب در هنگام زلزله، می‌توانند به‌تنهایی خسارات جانی و مالی فراوانی برجای گذارند. بنابراین لزوم به‌کارگیری روش‌های علمی برای کاستن از خطرات ناشی از آسیب این سیستم‌ها در هنگام زلزله باید اولویت اول مدیران مدیریت بحران شهری باشد. اجرانشدن طرح‌های پیشگیری که منجر به ایمن‌سازی شریان‌های حیاتی شود، می‌تواند خسارات جانی و مالی فراوانی برجای گذاشته که جبران آن بسیار سخت و پرهزینه خواهد بود. به نظر این‌جانب، در انجام این مهم، باید در چندین مسیر موازی گام برداشت. در کنار به‌کارگیری روش‌های ایمن‌سازی لرزه‌ای شریان‌های حیاتی، توسعه شبکه‌های لرزه‌نگاری و شتاب‌نگاری به‌منظور پوشش کامل کشور با دستگاه‌های جدید، از مهم‌ترین اقدامات پیش‌رو در این میان است.

از عمر شبکه شتاب‌نگاری فعلی بیش از ٢٣ سال می‌گذرد و تکنولوژی به‌کاررفته در آنها دیگر قدیمی شده است. اقداماتی در جهت بازسازی این شبکه در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی صورت گرفته که متأسفانه به دلیل کمبود بودجه تاکنون موفقیت‌آمیز نبوده است. در صورت تأمین تجهیزات سخت‌افزاری شتاب‌نگاری، طراحی و اجرای سامانه‌های هشدار و پاسخ سریع زمین‌لرزه برای شهرهایی مانند تهران، تبریز، مشهد، قزوین، شیراز، بندرعباس و ... امکان‌پذیر خواهد بود. امروزه در کشورهای پیشرفته که با پدیده زمین‌لرزه روبه‌رو هستند، استفاده از تکنولوژی‌های روز و دستگاه‌های مدرن، به مهم‌ترین ابزار دانشمندان برای کاستن اثرات مخرب این پدیده طبیعی بدل شده است. سامانه‌های هشدار که هم‌اینک در ژاپن، ترکیه، رومانی، مکزیک و تایوان طراحی و اجرا شده‌اند با دریافت اولین امواج زمین‌لرزه و محاسبه بزرگا و برخی پارامترهای تأثیرگذار دیگر قادر به اعلان هشدار زمین‌لرزه قبل از رسیدن امواج مخرب زمین‌لرزه به ساختگاه هستند. برای سیستم‌های گاز و نفت، رآکتورهای اتمی و قطارهای سریع‌السیر، این سامانه‌ها بسیار حیاتی هستند.

متأسفانه هنوز این سامانه در کشور ما عملیاتی نشده و تلاش‌های صورت‌گرفته به صورت محدود بوده است. سامانه‌های پاسخ سریع زمین‌لرزه کارکرد متفاوتی داشته و اساس آنها بر کارکرد ده‌ها دستگاه شتاب‌نگار در مناطق شهری است که در صورت رویداد زمین‌لرزه، قادر به ثبت پارامترهای اصلی جنبش نیرومند زمین بوده که منجر به تهیه نقشه‌های شتاب و درنهایت نقشه‌های خسارت زمین‌لرزه باشند. این نقشه‌ها ابزار اساسی برای مدیریت بحران زمین‌لرزه در مناطق شهری هستند. با کمک آنها، شناسایی مناطق بیشترآسیب‌دیده در زمین‌لرزه امکان‌پذیر است. این سامانه‌ها نیز هنوز در کشور گسترش نیافته و تنها نمونه‌ای آزمایشی با کمک ٢٠ ایستگاه در شهر تهران فعال است که مسلما با توجه به وسعت و جمعیت شهر، این تعداد دستگاه کافی نیست. امید است با بذل توجه مسئولان محترم و تخصیص بودجه، بتوان در اولین گام با خرید یا ساخت تجهیزات لازم برای شتاب‌نگاری، نیاز کشور به این دستگاه‌ها را برطرف و درعین‌حال طرح‌هایی در زمینه سامانه‌های هشدار و پاسخ سریع زمین‌لرزه، پیاده و اجرا کرد.

*مدیر شبکه ملی شتاب‌نگاری زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی

نظر شما