هنگام وقوع سوانح طبیعی، فضاهای شهری با خطرهای بیشتری مواجه بوده و بیش از هر محیط دیگری، در شهرها خسارت ایجاد می‌شود. اثرات زیان‌بار در اثر وقوع سوانح طبیعی، شامل مجموعه‌ای از ویرانی‌های کالبدی و اختلال عملکرد عناصر شهری است. سوانح طبیعی، به‌دلیل پیش‌بینی پذیر‌نبودن و آمادگی‌نداشتن جامعه در مقابله با آن، برای جوامع بشری تهدیدی جدی به‌شمار می‌آید؛ اما از‌آنجا‌که وقوع این سوانح، اجتناب‌ناپذیر است، ناگزیر باید برای مقابله با آن آماده بود. امروزه در سطح جهانی، تغییرات چشمگیری در نوع نگرش به مخاطرات دیده می‌شود؛ به‌طوری‌که دیدگاه کلی از تمرکز صرف بر کاهش آسیب‌پذیری، به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. به این معنی که جامعه ظرفیت پیش‌بینی، آمادگی، پاسخ و بازیابی سریع پس از سوانح را داشته باشد. زمان وقوع سانحه، سیستم شهری کارایی خود را از دست نداده و توانایی یا ظرفیت برگشت به حالت عادی، در حین و پس از سانحه و همچنین امکان و فرصت تغییر و سازگاری پس از سوانح را داشته باشد. براساس این نگرش، برنامه‌های مدیریت ریسک و کاهش مخاطرات، باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی‌های جوامع تاب‌آور باشند.
در مدیریت ریسک و کاهش آسیب‌پذیری ناشی از سوانح طبیعی، در درجه نخست تلاش برای حفظ جان ساکنان است و حفاظت از کالبد شهر، تأسیسات زیرساختی و... در درجه دوم اهمیت قرار دارد؛ اما از آنجا که سوانح از طریق آسیب‌رسانی کالبدی باعث آسیب‌های دیگر به‌خصوص تلفات انسانی می‌شود، با کاهش آسیب‌پذیری کالبدی، می‌توان میزان تلفات را به کمترین حد ممکن رساند. چنانچه کالبد و بافت شهر آسیب ندیده باشد، بازگشت به وضعیت اولیه بسیار راحت‌تر خواهد بود. ضعف قوانینی مبنی بر نظارت بر ساخت‌وسازها در فضاهای شهری، توجه‌نداشتن مردم، مسئولان و حتی نبود احساس مسئولیت و تعهد اخلاقی مهندسان در رعایت اصول شهرسازی، مزید بر علت شده با ساخت‌وساز بناهای غیرمستحکم، بافت‌های شهری پرخطر و غیرایمن و همچنین توجه نداشتن به زیرساخت‌های اساسی شهر، بر دامنه تخریب، تأثیر گذاشته و آن را گسترش داده است.
به‌عنوان مثال، در زمین‌لرزه ٢٠١٠ هائیتی علاوه بر تخریب ٩٠ درصدی اکثر ساختمان‌ها، تخریب گسترده ساختمان‌های اصلی و مهم شهر و زیرساخت‌ها، موجب بروز مشکلات بسیاری در کمک‌رسانی به آسیب‌دیدگان زمین‌لرزه شد و همین امر موجب شد تعداد زیادی از نجات‌یافتگان زلزله بر اثر نرسیدن کمک‌های پزشکی، غذا و آب آشامیدنی سالم، جان خود را از دست بدهند. در زمین‌لرزه ١٣٩٣ مورموری در استان ایلام نیز ساختمان مسکن مهر آبدانان با‌وجود نوسازبودن و با وجود فاصله ٣٨کیلومتری تا کانون زمین‌لرزه، به‌دلیل کیفیت پایین ساخت‌وساز دچار صدماتی شد و ساکنان این مساکن که تنها یک سال از تحویل خانه‌های آنها می‌گذشت، به دلیل وارد‌آمدن آسیب‌های اساسی به واحدهای مسکونی خود، خارج از منازل و در محوطه بیرونی این مجتمع‌ها به سختی روزها را سپری کرده و گرمای ٤٥ تا ٥٠ درجه زیر چادرهای مسافرتی نامناسب را به سکونت در واحدهای بی‌کیفیت و ناامن خود ترجیح می‌دادند. رعایت استانداردهای معماری و شهرسازی در ساختمان‌ها، تأسیسات شهری و شریان‌های حیاتی تأثیر بسزایی در کاهش آسیب‌پذیری شهرها داشته، به تسریع روند امدادرسانی کمک کرده و درنهایت به کاهش آسیب‌های ناشی از سوانح طبیعی در فضاهای شهری می‌انجامد. بنابراین تاب‌آوری کالبدی، می‌تواند به افزایش تاب‌آوری جوامع کمک کند.
یکی دیگر از عوامل مؤثر در راستای بهبود تاب‌آوری جامعه، تاب‌آوری مدیریتی است که چگونگی بروز سانحه و تأثیر آن بر سیستم شهری و نحوه واکنش عناصر سیستم شهر در برابر زلزله، به ترتیبی سازمان یابد که کمترین آسیب بر سیستم شهری وارد آمده و بیشترین انعطاف و سازگاری در شرایط بحرانی حاصل شود. از آنجا که انعطاف‌پذیری سیستم شهری تا حد زیادی بسته به برنامه‌ریزی ارادی، آگاهانه و هدفمند آن است، می‌توان قبل از وقوع بحران با بررسی امکانات، توانایی و ظرفیت جامعه، برنامه‌ای برای دستیابی به بهترین واکنش در برابر شرایط بحرانی و داشتن بیشترین انطباق سیستم شهری با شرایط بحرانی تهیه کرد که شامل: نقشه‌های پهنه‌بندی خطر، سازماندهی و هماهنگی، تخصیص بودجه و منابع مالی موردنیاز، تعیین محل‌های اسکان‌موقت و مراکز امدادی، امنیت فضاهای شهری به‌خصوص محل‌های اسکان‌موقت و مراکز امدادی، اقدامات مربوط به ایمن‌سازی زیرساخت‌های شهری و تاب‌آوری کالبدی و همچنین افزایش مشارکت مردم و آماده‌سازی آنها برای مواجهه با مواقع بحرانی است.
برنامه‌ریزی قبل از وقوع بحران، از آن جهت حائز اهمیت خواهد بود که در صورت نبود مدیران بحران، کنترل سانحه از دست نرود و روند امدادرسانی با مشکل روبه‌رو نشود. چنانچه در زمین‌لرزه سال ١٣٨٢ بم تقریبا اکثر مدیران بومی در بخش‌های مختلف بر اثر زلزله کشته شدند؛ بنابراین به یکباره شهر سکان مدیریتی خویش را ازدست داده و وخامت حادثه تشدید شد. می‌توان گفت تاب‌آوری مدیریتی جامع، دربردارنده تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی نیز هست، همچنین می‌تواند در تدوین اقدامات مؤثر برای دستیابی به تاب‌آوری کالبدی جوامع، مفید باشد. با افزایش تاب‌آوری جوامع، آمادگی جهت مقابله با سوانح طبیعی بیشتر شده، آثار سانحه در جامعه پایین و فرایند بازیابی و بازگشت به وضعیت اولیه، سریع‌تر انجام می‌گیرد.
*کارشناسی‌ارشد برنامه‌ریزی شهری ،مدرس گروه شهرسازی دانشگاه پیام‌نور استان ایلام
شرق
نظر شما