به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی جزئیات عوامل منجر به فروریزش خیابان مولوی را منتشر کرد. در این گزارش  آمده است:

در تاریخ ۲۷ آذرماه سال ۱۳۹۵ فروریزش دیگری در شهر تهران در نزدیکی خیابان مولوی بین میدان محمدیه (میدان اعدام سابق) و چهارراه مولوی رخ داد. در سامانه آتش‌نشانی دریافت سوانح، گزارش به ساعت ۸:۵۹ صبح ثبت شده است که احتمالا ساعت رخداد کمی زودتر از ساعت ثبت گزارش بوده است.

مختصات جغرافیائی محدوده فروریزش عبارت است از:

طول جغرافیایی : ۵۱.۴۲۱۹

عرض جغرافیایی: ۳۵.۶۶۷۸

ارتفاع از سطح دریا: ۱۱۲۹ متر

محدوده فروریزش از آکس خیابان مولوی حدود ۷۰ متر به سمت جنوبی آن واقع شده است. نقطه فروریزش در سوی شرقی میدان محمدیه (میدان اعدام) و به فاصله حدود ۵۵۰ متری از آن و در سمت غربی میدان قیام و به فاصله ۱۳۳۰ متری از آن واقع شده است. لازم بذکر است که در تاریخ ۱۶ مهرماه ۱۳۹۵ در امتداد خط هفت مترو، در میدان قیام فروریزش زمین موجب جان باختن یک کارگر افغانی و یک نفر از آتش نشانان فداکار شده بود.

اثر فرونشست تا شعاع تقریبی ۵۰ متری نقطه فروریزش بوده که موج ترک خوردگی سطح خیابان و کوچه‌ها و نیز ترک خوردن ساختمان‌های اطراف شده بود. این حادثه خوشبختانه تلفات جانی نداشت.

طبق اطلاعیه شهرداری تهران علت رخداد فروریزش زمین در این ناحیه، حادثه به دلیل حادثه‌ای که در یکی از کارگاه‌های فرعی خط ۷ مترو، نزدیکی میدان محمدیه (اعدام) به وقوع پیوسته بوده است که موجب ایجاد شکاف‌ها و ناپایداری در سطح خیابان گردید. ‌علت این حادثه ناپایداری در یکی از شمع‌های حائل شفت میانی هوارسان مترو در ایستگاه مربوطه بود که به دلیل مجاورت با چند آب انبار قدیمی به وقوع پیوسته است.

‌ به جهت رعایت مسائل ایمنی ساکنان این منازل در محل مناسبی اسکان یافتند(در ۳ هتل) و عملیات ترمیم (پر کردن حفره) انجام شد. دراین اطلاعیه اعلام شده بود که نسبت به ترمیم ساختمان‌های مجاور نیز اقدام خواهد شد.

 گزارش حاضر، با توجه به ضرورت مستندسازی حوادث و مخاطرات شهری مرتبط با زمین، در همان روز و روز بعد سانحه با اعزام اکیپ کارشناسی به منطقه و بازدید و عکس برداری از علائم رخداد به شکل گزارش فوری - مقدماتی تدوین گردید که به بررسی اجمالی حادثه می پردازد.

 لازم است تا با جمع‌بندی تجربه فروریزش زمین در شهران، خیابان پیامبر، میدان قیام و این فروریزش در خیابان مولوی به راهکارهای مناسبی در امر اجرای ایمن پروژه‌های مهندسی و ساخت و ساز و توسعه شهری با در نظر گرفتن احتمال خطر فروریزش زمین که بدلیل وجود قنوات و رگه‌های آب، حفاری‌های زیر سطحی نظیر مترو، وجود مغارها و حفره‌های قدیمی، ریسک بالایی را نیز دارد، برسیم.

در این سانحه نیز با توجه به بازدیدهای میدانی، باید گفت که شانس با ما یار بود! اندکی به سمت ساختمان‌های مجاور، این سانحه ممکن بود منجر به تلفات جانی و خسارت‌های بالاتری گردد.

تلاش بر اینست که با مستندسازی و طرح دیدگاه‌های کارشناسانه، بسوی شهری ایمن حرکت کنیم که امید داریم با همفکری و هم افزایی و دوری از دیدگاه‌های غیرکارشناسانه بتوانیم به این هدف رهنمون شویم.

مقدمه

رخداد مخاطرات طبیعی و یا انسان­ساز، گرچه با تلفات و خسـارت­های قابل ملاحظه­‌ای در کشـور ما همراه است، اما از جنبه­‌های مختلفی می­تواند درس­ آموز باشد و هشداری برای آمادگی و پیشگیری تلقی شود. عکس­العمل و واکنش­های سطوح مدیریتی و سطوح اجتماعی در خصوص این وقایع، تابعی از شدت و اثرگذاری این بحران­هاست که متاسفانه پس از مدتی به بوته فراموشی سپرده می­‌شوند و درس­ها و تجربیاتی که لازم است پس از وقوع رخدادهای کوچک و بزرگ آموخته شود، نادیده گرفته می­‌شوند و در نتیجه آن، آمادگی­های لازم در برابر بحران­های با ابعاد وسیع­تر ازدست می­رود.

از نقاط ضعف دیگر در مواجهه با این بحران­ها، می­توان به عدم مستندسازی منظم و کامل این رخدادها اشاره نمودکه مانع استفاده درست از درس­ها و نقاط ضعف و قوت رخدادها از نظر نکات فنی، مهندسی و مدیریتی درآینده می­گردد.

علت اصلی نگارش این گزارش، وقوع سانحه مهم در محیط شهری و تاثیرپذیری شریان­های حیاتی و المان­های شهری و ساختمان­ها و تلفات احتمالی جانی، ناشی از این حادثه است که به دلیل اهمیت زیاد آن، در جای خود نیاز به مستندسازی دارد. از سوی دیگر، به دلیل رخداد مخاطره مهم و تهدیدکننده­ای تحت عنوان فرونشست و فروریزش زمین می­باشد که این بار پس از فروریزش زمین در شهران و خیابان پیامبر تهران، میدان قیام، مجددا در نزدیکی خط ۷ مترو و در یکی از کارگاه‌های فرعی آن در منطقه ۱۲ شهر تهران به وقوع پیوست که می­تواند زنگ خطری مجددی برای مسئولین شهری باشد.

فرونشست زمین و پدیداری فروچال­ه‌ها در چندین ناحیه و منطقه کشور مشاهده می­‌گردد و اگر در خصوص تحلیل ریسک و کاهش ریسک فرونشست زمین اقدامی به عمل نیاید، امکان بروز چنین حوادثی در مسیر سامانه­‌های حمل و نقل نظیر راه­آهن، بزرگراه­ها، لوله­‌های قطور انتقال بنزین و سوخت، مجتمع­های نفتی و پتروشیمی و مراکز شهری و جمعیتی بسیار محتمل است که می­تواند منجر به خسارت­های جبران ناپذیری شود.

بررسی توانمندی­های مدیریت بحران و سرعت عکس­‌العمل در برابر حادثه کوچک رخ­داده، درس­های گرانبهائی از نحوه مدیریت و مقابله و ظرفیت و پتانسیل­های موجود مدیریت بحران و مدیریت شهری را فراهم می­‌کند و بیانگر میزان آمادگی در مقابل رخداد مخاطرات طبیعی سترگ احتمالی نظیر زلزله شهر تهران، اثرات فروریزش و فرونشست زمین در مناطق شهری است. به عبارت بهتر، نحوه مدیریت این حوادث نشان می­دهد، چقدر در برابر وقوع این بحران­ها آمادگی وجود دارد.

همانگونه که ذکرشد، گزارش حاضر صرفا با هدف مستندسازی و در روزهای اول رخداد سانحه بر مبنای اطلاعات منتشر شده و نیز بازدید میدانی تهیه شده و قطعا در فرصت­های زمانی مناسب­تر می­توان گزارش­های کارشناسانه مبسوط­تری را ارائه کرد و از میزان دقیق خسارت‌ها و تلفات جانی با قاطعیت بیشتری صحبت کرد. در هر حال امید است مطالعه این نوشتار برای مدیران ارشد و کارشناسان مرتبط مفید واقع شود.  

موقعیت حادثه

محل رخداد فروریزش در خیابان مولوی و در منطقه ۱۲ شهرداری تهران و در نزدیکی تونل مترو خط ۷ تهران و در بالای کارگاه مترو واقع در تقاطع دو کوچه زکائی و غفاری که در سوی جنوبی خیابان مولوی واقعند، بوده است. این حادثه در ساعت ۸:۵۹ صبح شنبه (مصادف با میلاد پیامبر اکرم (ص) بیست و هفتم مهر سال نود و پنج رخ داد. در این حادثه، ترک‌خوردگی در کف خیابان و کوچه‌های اطراف مشاهده گردید. همچنین ترک و شکاف‌هائی نیز در دیوار ساختمان‌ها بوجود آمد. محدوده رخداد سانحه، به ارتفاع تقریبی ۱۱۲۹ متری از سطح دریا و با مختصات، طول جغرافیایی ۵۱.۴۲۱۹ درجه و عرض جغرافیایی۳۵.۶۶۷۸ درجه می­باشد(شکل۲-۱).

در شکل۲-۲، موقعیت فروریزش زمین در خیابان مولوی در منطقه دوازده شهر تهران و فروریزش شهران، خیابان پیامبر و میدان قیام نشان داده شده است. همانطوری ­که در شکل ۲-۲ ملاحظه می­‌شود، حادثه فروریزش شهران و خیابان پیامبر در منطقه ۵ شهر تهران و فروریزش میدان قیام در نزدیکی فروریزش خیابان مولوی می­باشد که فاصله آن از فروریزش میدان قیام ۱۳۳۰ متر، از فروریزش خیابان پیامبر ۱۲۳۸۰ متر و از فروریزش شهران ۱۶۴۴۰ متر است. در جدول ۲-۱ مشخصات کلی فروریزش خیابان مولوی در مقایسه با حادثه شهران، خیابان پیامبر و میدان قیام آورده شده است.

جدول۲-۱- مشخصات کلی حادثه و مقایسه آن با حادثه شهران و خیابان پیامبر

مختصات محل حادثه	ارتفاع منطقه از سطح دریا	طول حفره	عرض حفره	عمق حفره	منطقه تحت تاثیر
فروریزش خیابان پیامبر طول:۵۱.۳۱۵۲ عرض: ۳۵.۷۳۷۷	۱۳۳۵ متر	۸ متر	۵ متر	حدود ۵ تا۸ متر	منطقه ۵ شهر تهران- محله باغ فیض
فروریزش شهران طول:.۵۱.۲۸۴ عرض: ۳۵.۷۶۴	۱۴۳۰ متر	۲۷ متر	۱۵ متر	۱۵ متر	منطقه ۵  شهر تهران- محله شهران شمالی
فروریزش میدان قیام طول: ´۲۶°۵۱ عرض: ´۴۰ °۳۵	حدود۱۱۴۰ متر	قطر حدود۲۰ متر		حدود۵ متر	منطقه۱۲ شهر تهران- محله شهید هرندی
فروریزش خیابان مولوی  طول: ۵۱.۴۲۱۹ عرض: ۳۵.۶۶۷۸	۱۱۲۹ متر	طول حدود ۳۰ متر، عرض ۱۰ متر		۱۲ متر	جنوب خیابان مولوی کوچه زکائی و غفاری

 

در شکل ۲ ابعاد حفره قابل برآورد است.

بر روی عکس‌های ماهواره‌ای موقعیت نقطه فروریزش در خیابان مولوی نشان داده شده است. محدوده فروریزش در جنوب بازار تهران، ودر بافت فرسوده شهری قرار گرفته است. اغلب ساختمان‌های منطقه ۱۲ دارای قدمت بالائی می‌باشند(شکل ۳).

 

۳- موقعیت نقطه فروریزش در عکس‌های ماهواره‌ای google earth

 

المان­های شهری در محل حادثه

منطقه ۱۲ اماکن مذهبی و تاریخی متعددی را در خود جای داده است. در حوالی نقطه فروریزش المان‌های متعدد شهری قرار دارند که در اثر فروریزش می‌توانستند تحت تاثیر قرار بگیرند. نقطه فروریزش خیابان مولوی فاصله چندانی با منطقه بازار تهران ندارد. محدوده فروریزش از مکان مذهبی موسوم به قبر آقا حدود ۶۵۰ متر فاصله داشته و در شمالغربی آن واقع شده است. نقطه فروریزش حدود ۷۰ متری از خیابان پرتعدد و شلوغ مولوی قرار گرفته است(شکل۴).

شکل ۴- فاصله ۷۰ متری نقطه فروریزش از خیابان مولوی

ساختمان‌های قدیمی و فاقد مقاومت لازم در برابر زلزله، معابر تنگ و واحدهای فرسوده‌ای که اغلب از آنها بدلیل مجاورت با بازار تهران بعنوان انبار اجناس مغازه‌ها استفاده می‌شود از جمله المان‌های شهری در محل نقطه حادثه دیده هستند.

کابل‌های مدفون مخابراتی، لوله‌های سایز کوچک آب نیز از جمله المان‌های دیگر آسیب دیده در زون فروریزش خیابان امام خمینی (ره) هستند. واضح است که لوله‌کشی گاز نیز در منطقه موجود بوده ولیکن لوله‌های با قطر بزرگ در حفره فروریرشی مشاهده نگردید.

ساختمان‌های مسکونی دو و چهار طبقه در ضلع شمالی و غربی حفره در عکس‌های مرتبط از نقطه فروریزش مشهود هستند. محدوده فروریزش تا مجاورت پی ساختمان چهار طبقه (با طبقه همکف پارکینگ) گسترده شده بود که در صورت بزرگتر بودن اندک حفره فروریزش خطر فروریزش به این ساختمان نیز اثر جدی می‌کرد.

ساختمان متروکه بنایی، با دو طبقه درست در ضلع شمالی حفره (به سمت خیابان مولوی) قرار دارد که بخشی از دیوار آن نیز متاثر از فروریزش گشته و بخشی از اجناس پلاستیکی (ظروف پلاستیکی و یکبار مصرف) موجود در آن به کف حفره ریخته شده بود.  

بازدید میدانی و مستندسازی

تیم مستندسازی بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، از محل رویداد پدیده فروریزش، در خیابان مولوی بازدید کرد که گزارش زیر حاصل نتایج بدست‌آمده از بازدیدهای میدانی و مشاهدات است. فروریزش زمین به صورت نقطه‌ای در حوالی خیابان مولوی بوقوع پیوسته است. طبق بازدیدهایی که صورت گرفت، ابعاد این فروریزش به شکل تقریبی مستطیل شکلی به طول ۳۰ متر و عرض ۱۰ متر و حدود ۱۲ متر عمق تشخیص داده شد.

محدوده خیابان مولوی از معابر پرتردد شهر تهران بوده و از حجم بسیار بالای ترافیکی برخوردار است. در حین بازدید که در هنگام بعد از ظهر بعمل آمد نیز میزان تردد قابل ملاحظه دیده شد. حجم تردد بالا در این منطقه می‌تواند در مواقع رخداد حادثه فرو ریزش خسارت‌های بسیاری به بار آورد. علاوه بر آن ارتعاشات حاصل از تردد وسائط نقلیه با توجه به حجم بالای آن، می‌تواند نقش قابل ملاحظه‌ای را در تسریع ایجاد رخداد فروریزش داشته باشد.

در بازدیدهای بعمل آمده مشاهده شد، وضعیت ابنیه‌ها و ساخت و سازها مناسب نبوده و در صورت رخداد پدیده‌هائی از قبیل فروریزش با ابعاد بزرگتر که اطراف محل حادثه را نیز تاثیر می‌گذارد، آسیب جدی خواهند دید. مشاهده شد که حفره ایجاد شده، اثرات جانبی نیز داشته است که مواج بودن سطح کوچه‌ها و ترک‌های ایجاد شده در ساختمان‌ها از این جمله بود. محدوده متاثر از این پدیده، بزرگتر از ابعاده حفره ایجاد شده بوده، بطوری که در پیاده‌روهای اطراف نیز آثاری از آن دیده می‌شود. با توجه به شواهد موجود، محیطی دایره‌ای شکل با شعاع حدودا ۵۰ متر تحت تاثیر این رخداد است.

موضوع مهم دیگری که در مرحله بعدی مورد بررسی و بازدید قرار گرفت در رابطه با خط مترو است. با توجه به اینکه خاک زیرسطحی منطقه از چسبندگی کمی برخوردار است و ارتعاشات حاصل از حفاری‌ها می‌تواند در نشست و فروریزش اثرگذار باشد، این مورد نیز مورد توجه قرار گرفت. در محل حادثه، کارگاه احداث خط مترو وجود دارد که در حال فعالیت امور مربوط به احداث خط مترو است.

با توجه به مشاهداتی که از دیواره حفره محل رخداد به عمل آمد ملاحظه شد که مواد تشکیل دهنده، اغلب خاک دستی که این خاک منطقه در قسمت زیر سطحی، از نهشته‌های آبرفتی دانه متوسط و ریز دانه بوده که  از رس کمتری نیز برخوردار است. چسبندگی مواد تشکیل‌دهنده آبرفتی کم بوده و به نظر می‌رسد از نفوذپذیری قابل توجهی برخوردار می‌باشد. چسبندگی کم  بافت خاک زیر سطحی به همراه افت آب زیر زمینی با در نظرگرفتن ارتعاشات وارد شده به بافت خاک، می‌تواند از عوامل تشدید رخداد  فروریزش باشد (شکل ۵).

شکل۵- اندازه و جنس دانه بندی در دیواره حفره خیابان مولوی (وسایل ریخته شده به حفره اجناس بازاریان منطقه است که از انبارهای لبه فروریزش به پایین سقوط کرده اند)

محل نشست، بلافاصله پس از حادثه با مصالح و مواد سیمانی و بتنی تا سطح پر شد. بتن‌ریزی و برطرف کردن حفره ایجاد شده به طور نقطه‌ای قابل ملاحظه بود و با گذشت زمان می‌تواند حوادثی را در پی داشته باشد. این مورد نیز جزء موارد مهم بوده که در اینجا گزارش شد.

شکل۶- پرنمودن حفره ایجاد شده با مصالح سیمانی

 لوله‌های متعدد قطع شده و در سایز کوچک در قسمت سطحی و کمی تحتانی‌تر دیواره حفره مشاهده می‌شد که قطع شده بودند. لازم به ذکر است، در این محدوده ساکنین بدلایل ایمنی و با توجه به نشست‌هائی که صورت گرفته، تخلیه شدند. بیشترین نشست‌ها در محدوده تلاقی کوچه زکائی و کوچه کوچک غفاری می‌باشد.

لازم بذکر است که با توجه به مصاحبه بعمل آمده اکیپ مرکز با افراد کهنسال منطقه، گفته شد که در زیر نقطه فروریزش حمام قدیمی و انباز مازوت قرار داشته که این ابنیه‌های قدیمی نیز خود در بالای کارگاه مترو واقع شده بودند.

شکل۷- لوله‌های و کابل‌های موجود در گودال ایجاد شده محل حادثه

 

بررسی‌های ژئوتکنیکی

پیش از بررسی­های ژئوتکنیکی منطقه فروریزش به صورت بسیار اجمالی به وضــعیت زمیــن‌شنـاسی کلی آن اشاره می­‌شود. منطقه مورد مطالعه از دیدگاه زمین‌شناسی در دشت تهران که بخشی از گستره تهران می‌باشد واقع گشته است (شکل۸).  این دشت از قسمت شمالی به تدریج به بلندی‌های طرشت- عباس آباد و از سمت جنوب بوسیله گسل تهران- شمال ری به فرونشست ری وصل می‌شود. دشت تهران، دشتی سست با شیب از شمال به جنوب که بوسیله بلندی‌ها و فرونشست‌های خاوری- باختری به بخش‌های گوناگون تقسیم می‌شود.

شکل ۸- تصویر شماتیک از زمین شناسی تهران و اطراف (برگرفته از سایت سازمان زمین شناسی)

به منظور شناخت هر چه بهتر ساختگاه مورد مطالعه، اقدام به بررسی گمانه‌های ژئوتکنیکی موجود در بانک اطلاعات ژئوتکنیک مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی شد. در این راستا تعداد ۳ گمانه در مجاورت نقطه فروریزش گردآوری شد. موقعیت گمانه­‌های حفاری شده درشکل ۹ آورده شده است. نکته حایز اهمیت در بررسی این گزارش­ها، عدم وجود سطح ایستابی است. جنس خاک در گمانه‌ها از نوع درشت دانه ماسه­ای به همراه رس است به طوری که با افزایش عمق از نوع شن ماسه ای می­گردد.

آنچه که در مورد ژئوتکنیک محدوده فروریزش شایان ذکر است وجود لایه‌های مختلفی از خاک‌های دستی است که تا عمق‌های بیشتری نیز ادامه دارند. بررسی چشمی دیواره‌های حفره ایجاد شده نشان می‌دهد که تا حدود ۵-۶ متری نیز لایه‌های متناوب خاک دستی کاملا نمایان است. بعنوان مثال در شکل قبلی که با هدف نشان دادن تاثیرپذیری لوله‌های مدفون در این گزارش آورده شده است، نگاه سطحی به دیواره حفره ایجاد شده، موید این واقعیت است که منطقه بدلیل قرارگیری در زون تاریخی شهر تهران، بطور قطع در دوره‌های مختلف دستخوش تغییرات و ساخت و سازهای متعددی قرار گرفته و خاک و نخاله‌هایی تا افق‌های عمقی پایینتر در این نقطه قابل مشاهده است.

شکل۹- محل گمانه‌های موجود نسبت به نقطه فروریزش زمین

در شکل ۱۰ لاگ گمانه‌های مجاور نقطه فروریزش که بفواصل ۳۴۰، ۵۷۷ و ۷۸۰ متری از نقطه فروریزش واقعند نشان داده شده است.

شکل۱۰- لاگ گمانه‌های واقع در اطراف نقطه فروریزش

رس، ماسه و سیلت و گاه گراول مواد غالب تشکیل‌دهنده این گمانه‌ها است. همانطور که گفته شد در محل فروریزش خاک منطقه از نوع خاک دستی می‌باشد. لازم بذکر است گمانه‌های موجود در بانک ژئوتکنیک مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی (سه گمانه ای که لاگ آنها در شکل ۱۰ نشان داده شد) با توجه به فاصله خود از نقطه فروریزش هر چند دلالت مستقیمی بر چگونکی وضعیت ژئوتکنیکی نقطه فروریزش نمی‌توانند داشته باشند ولیکن گویای خصوصیت عمومی ناحیه در دید وسیع‌تر هستند که در این گمانه‌ها نیز علاوه بر وجود نهشته‌های سیلت، ماسه و رسی حاکم در افق‌های سطحی تر خاک‌های دستی نیز در لاگ گمانه‌ها مشاهده شده است.

آنچه که عملیات حفاری‌های مترو را در چنین روباره‌های از خاک حائز اهمیت می‌نامید عدم چسبندگی مناسب این نهشته‌ها و پتانسیل ریزشی بالای آنها می‌باشد. لازم به ذکر است که با توجه به وجود قنوات و رگه‌های آب زیر سطحی، احتمال و استعداد فروریزشی خاک‌های گستره فزونتر می‌گردد که لازم است در گذر خطوط مترو و ایستگاه‌ها و کارگاه‌های زیر سطحی مترو در چنین نواحی بطور کامل اقدامات احتیاطی را مد نظر قرار داشت (بخصوص خطوط و ایستگاه‌های در عمق نه چندان زیاد و نزدیک به سطح زمین). این ملاحظات در عمق‌های حساس ژئوتکنیکی سطحی تا عمق حدود ۲۵ متری بطور جدی ضرورت ویژه ای دارند.

بررسی علل محتمل

طبق اطلاعیه شهرداری تهران (بنا بر گزارش خبرگزاری ایسنا در روز حادثه)، علت رخداد فروریزش زمین در این ناحیه، به دلیل حادثه‌ای که در یکی از کارگاه‌های فرعی خط ۷ مترو، نزدیکی میدان محمدیه (اعدام) به وقوع پیوسته بوده است. این حادثه موجب ایجاد شکاف‌ها در سطح خیابان و ساختمان‌های اطراف گردیده است. ‌علت سازه‌ای فروریزش زمین در این نقطه، ناپایداری در یکی از شمع‌های حائل شفت میانی هوا رسان مترو در ایستگاه مربوطه بوده که به دلیل مجاورت با چند آب انبار قدیمی به وقوع پیوسته است.  

در نقطه فروریزش حمام قدیمی مدفون، آب انبار و انبار مازوت (طبق مصاحبه حضوری اکیپ مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اهالی مسن محدوده) بصورت مدفون وجود داشته و زیر این ابنیه‌ها کارگاه مترو واقع بوده است (شکل ۱۱). با ریزش سقف کارگاه، فروریزش بصورت دو مرحله ای ابتدا به عمق ۳ متر و سپس به عمق ۱۲ متر رخ می‌دهد. بنابراین می‌توان گفت که علت اصلی، نقص در کارگاه مترو بوده ولی عواملی مانند خاک دستی بودن منطقه، وجود حمام و آب انبارها نیز موجب تشدید مسئله شده است.

وجود ابنیه قدیمی نظیر آب انبارها ظاهرا در عمق کارگاه مترو نیز وجود داشته است که بدلیل تاثیر پذیری تکیه گاه‌ها از آن، آسیب به المان‌های سازه ای کارگاه وارد آمده و ریزش از سقف و سطوح فوقانی را موجب شده است.

شکل۱۱- اثرات ابنیه‌های قدیمی در نقطه فروریزش

خسارت­ها و تلفات

در اثر فروریزش زمین در منطقه خیابان مولوی بین میدان اعدام و چهار راه مولوی تغییر شکل سطحی در رویه آسفالت خیابان و کوچه‌ها صورت گرفت و بخشی از آن ترک خورد.

به طورکلی خسارت­ها، تلفات و خطرات ثانویه این حادثه عبارت است از:

• ترک خوردن تعدادی از ساختمان‌ها
• آسیب و خسارت به رویه کوچه‌ها و خیابان و انحنای سطحی آنها
• آسیب به زیرساخت­های زیر آسفالت
• ایجاد محدودیت­های ترافیکی در منطقه
• کم شدن حس امنیت روانی ساکنین شهر تهران و بویژه مردم ساکن محدوده فروریزش

برخی از موارد خسارت در شکل‌های زیر نشان داده شده اند. این خسارت‌ها شامل ترک برداشتگی سطوح خیابان و معابر حوالی زون فروریزش، ترک و شکاف برداشتن دیوارهای ساختمان‌های مجاور، ریزش دیوارهای ساختمان مجاور حفره که اغلب از نوع بنایی بودند، پاره شدن کابل‌های مدفون، گسیخته شدن لوله‌های با سایز کوچک که در عکس‌های پیشین نیز به برخی از این موارد اشاره گردید.

بررسی خسارت‌های وارد آمده به ساختمان‌ها و نزدیکی بیش از حد پی ساختمان‌ها و بویژه ساختمان‌های ۲، ۳ و چهار طبقه مجاور که کاربری مسکونی نیز دارند، نشان می دهد که ابعاد خسارت می توانست بمراتب بالاتر باشد و ابعاد فروریزش بگونه ای است که چنین ساختمان‌هایی را نیز با فروریزش ناگهانی مواجه سازد. ذکر این نکته ضروری است که در درس آموزی از چنین رخدادهایی باید جنبه منفی رخداد که می‌توانست رخ دهد نیز باید بطور جد مورد توجه قرار گیرد. این امر توجه و الزام مسئولیت پروژه‌های مهندسی را به اقدامات از پیش تدارک دیده شده ایمنی بیشتر می‌نماید، همچنین نگاه جدی تری را در ملاحظات مرتبط با مخاطره فروریزش زمین ایجاد می‌کند.

بررسی‌های چشمی اکیپ مطالعاتی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از ساختمان‌های آسیب دیده نشان می‌دهد که ساختمان‌ها و دیوارهای ترک برداشته شده بطور کل از نوع ساختمان‌ها و دیوارهای فاقد استحکام و بنایی می‌باشند که قدمت بالاتری نیز دارند.

معابر در برخی از محدوده‌های مجاور، دجار اعوجاج شدند که بدلیل ایجاد حفره و جابجایی لایه‌های خاک با توجه به ایجاد زون فروریزش بوده است. تحکیم نواحی متاثر از فروریزش بدلیل خاک دستی بودن مسلما بطور کامل صورت نپذیرفته و این امر موجب بروز انحنا در سطوح معابر و ترک برداشتن آسفالت کف معابر شده است. در شکل‌های زیر موارد فوق الذکر را می‌توان بوضوح مشاهد کرد.

شکل۱۲- خسارت‌های وارده بر ساختمان‌های اطراف نقطه فروریزش

اقدامات مدیریت بحران

صبح روز شنبه ساعت ۸:۵۹ خبر حادثه فروریزش در نزدیکی خط۷ مترو تهران و ایستگاه فرعی آن در حوالی خیابان مولوی به سامانه ۱۲۵ آتش نشانی اعلام و اکیپ‌های مرتبط به محل اعزام می‌شوند. پس از وقوع رخداد ریزش بلافاصله این محل با حضور عوامل آتش‌نشانی محصور شد و مهندسان و کارشناسان مترو کار بررسی موضوع و علت وقوع آن را آغاز کردند. محل ایمن‌سازی شده و برای جلوگیری از هرگونه خطراحتمالی برای شهروندان، محدوده و مجاورت آن از ساکنین تخلیه و بسته شد. ساکنین در سه هتل اسکان یافتند. شهرداری تهران در یک اقدام مناسب طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد که علت حادثه آسیب دیدگی یکی از المان‌های سازه‌ای کارگاه فرعی مترو بوده است.

با ‌هدف جلوگیری از هرگونه ریزش احتمالی، عملیات تحکیم بستر خاک بلافاصله پس از فرونشست اولیه در دستور کار قرار گرفت تا از حوادث احتمالی بعدی جلوگیری شود. به طور کلی اقدامات مدیریت بحران به صورت زیر در منطقه انجام یافت.

• حضور نیروهای اورژانس
• حضور نیروهای آتش­نشانی و انجام اقدامات ایمنی شامل بستن محدوده و نواحی مجاور آن
• حضور نیروهای اجرایی خط ۷ مترو تهران در محل حادثه
• انجام عملیات تحکیم بستر خاک
• بازدید مسئولین از محل حادثه
• حضور مسئولین گاز استان تهران، آب و فاضلاب و سازمان مدیریت بحران کشور و شهرداری تهران در شکل‌های زیر اقدامات مرتبط با عملیات ترمیم نشان داده شده است.

شکل ۱۳- نمونه­هایی از اقدامات ترمیمی و مدیریت بحران

نتایج و پیشنهادها

رخدادهای فروریزش شهران در تاریخ ۲۸/۳/۱۳۹۵، فروریزش خیابان پیامبر در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۹۵ و فروریزش میدان قیام در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۹۵ و فروریزش خیابان مولوی در تاریخ ۲۷ آذر ۱۳۹۵ (همه این سوانح در سال ۱۳۹۵ رخ داده اند!) نشان می­‌دهد که خطرات مرتبط با فرونشست و فروریزش به ویژه در کلان شهر تهران جدی است و می­بایست توجه خاصی در مدیریت شهری به آن معطوف شود.

نظر به مجاورت کارگاه مترو با محل رخداد فروریزش، آسیب دیدگی و عدم ملاحظات ایمنی کارگاه مترو در ایجاد این پدیده نقش اصلی را داشته است که اطلاعیه شهرداری تهران نیز بر این مطلب صحه می‌گذارد.  

مطالعه مسیر و نقاط و بویژه سطوح فوقانی کارگاه‌ها و ایستگاه‌های مترو نظیر کارگاه فرعی خیابان مولوی، و مبادرت به حفاری با علم به خصوصیات ژئوتکنیکی لایه‌های آبرفتی پیشنهاد فنی مناسبی بنظر می‌رسد.

لازم به ذکر است که حفره ایجاد شده به سرعت توسط شهرداری تهران با ملات سیمان و خاک پر شد./