به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، طرح گفتمان جدید رقابتپذیریشهری در حالی در بیست و سومین جلسه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سال ۹۵ مطرح شد که این طرح از سوی وزیر راه و شهرسازی و اعضای حاضر در جلسه به عنوان طرحی بدیع که میتواند گفتمان رقابتپذیری را در شهرهای ایران ایجاد کند و در نهایت به بهبود کیفیت زندگی در شهرها منجر شود، شناخته شد. با سمانه افشار کارشناس ارشد مطالعات بریتانیا از دانشگاه مطالعات جهان دانشگاه تهران که مجری طرح پژوهشی رقابت پذیری شهری است، به گفتگو نشستیم که در ادامه، میخوانید:
خانم افشار، كلیتی از طرح پژوهشی رقابتپذیری شهری که در بیست و سومین جلسه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سال ۹۵ ارایه کردید، بگویید. طرحی که به گفته وزیر راه و شهرسازی به عنوان یک طرح بدیع شناخته خواهد شد و مورد استقبال اعضای اصلی آن شورا نیز قرار گرفت؟
به طور كلی طی دو دهه اخیر، رقابتپذیری به عنوان مسئلهای استراتژیک هم در محافل علمی و هم در عرصه سیاستگذاری بسیار مورد بحث قرار گرفته است؛ بهطوریکه سنجش و ارزیابی سطح عملکرد رقابتی کشورها، مناطق، و شهرها، و نیز شناسایی و طراحی بستههای سیاستی برای ارتقاء جایگاه آنها در بسیاری از کشورها به طور رسمی نهادینه شده است.
در گذشته، رقابت و رقابتپذیری تنها در سطح بنگاهها و صنایع مطرح بوده است، اما در عصر حاضر این مفهوم از سطح خرد به سطح كلانِ كشورها، مناطق و شهرهای جهان کشیده شده است. این امر بیش از پیش مراکز شهری را به عنوان کانونهای تولیدثروت ملی و بعضا جهانی برای کسب درآمد بیشتر و جذب سهم بیشتری از بازارهای جهانی و ارتقاء رفاه شهروندان در رقابت با یکدیگر قرار داده و از این رو آنها را ملزم به بازتعریف مزیتهای رقابتی خود با تاکید برمولفههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کرده است. با توجه به اهمیت استراتژیك موضوع، بسیاری از مقامات شهری و منطقهای بهطور فزایندهای خواستار تنظیم و طراحی شاخصهای رقابتپذیری محلی برای مقایسه جایگاه نسبی شهرهای خود نسبت به سایر شهرها شدهاند تا بتوانند متناسب با آن استراتژیهای سیاستی برای ارتقاء جایگاه خود تدوین کنند.
در ایران نیز اخیرا مبحث «رقابتپذیری شهری» در قالب یك طرح پژوهشی در دستور کار معاونت معماری و شهرسازی کشور قرار گرفت. طرح فوق بر آن بوده است تا ضمن تشریح نظاممند گفتمان رقابتپذیری شهری، زمینههای رقابت بین-شهری را تببین نموده و از این رهگذر به سنجش میزان رقابتپذیری کلانشهرهای كشور و ارزیابی نقاط ضعف و قوت و رتبهبندی آنها بپردازد. در این گزارش، به منظور بومیسازی گفتمان، ابتدا مفهوم کلی رقابتپذیری به طور عام و سپس رقابتپذیری شهری به طور خاص مورد بحث و بررسی قرار گرفت. سپس زمینههای رقابت بین-شهری در ایران در چارچوب نظریات کلان رقابتپذیری و با استناد به شیوه مطالعه کتابخانهای جامع و نظرسنجی از نخبگان و متخصصان از طریق مصاحبههای عمیق نیمه-ساختاریافته تبیین شد. پس از جمعآوری دادهها، سنجش و رتبهبندی کلانشهرهای کشور بر اساس شاخص رقابتپذیری شهری انجام و نقاط ضعف و قوت كلانشهرها از آن منظر مورد ارزیابی قرار گرفت. نهایتا با توجه به اهمیت موضوع این طرح در دستور جلسه شورایعالی معماری و شهرسازی قرار گرفت.
رقابتپذیری شهری اساسا به چه مفهومی است و تعریف آن چیست؟
اساسا رقابتپذیری شهری مفهومی كلگرایانه و چندبعدی است که متضمن نگاهی جامع به عوامل تعیینکننده و پیشرانهای آن است؛ چرا که شهرها، برخلاف بنگاههای اقتصادی كه اساسا برای سوددهی و افزایش سهم بازار خود به رقابت میپردازند، به شیوهای پیچیدهتر و چندبعدیتر با یکدیگر در رقابت هستند. در حقیقت، به رغم آنكه رقابتپذیری شهریبه رقابتپذیری بنگاهها و صنایع داخلی آن بستگی دارد، اما چیزی فراتر از جمع ساده یا میانگین رقابتپذیری بنگاههای آن است. نقش شهرها عمدتا در فراهم کردن بسترهای محیطی رقابت برای بنگاهها، نقشی است که آنها در فرآیندهای انباشت دانش، سرمایه، الگوهای مشارکت و تصمیمگیری برای رشد نوآوری دارند. بهتعبیری میتوان گفت شهرها برای جذب سرمایه، بنگاههای فعال اقتصادی، طبقه خلاق و نیروی کار ماهر و نوآور، گردشگران و نظیر آن با یکدیگر در رقابت هستند تا از این رهگذر بتوانند تولید ثروت، و رفاه شهری بالاتری را برای شهروندان خود رقم بزنند و توان رقابتی خود را حفظ نمایند.
بنابراین میتوان عنوان داشت که شهرها در حقیقت در تأمین بستر مناسب برای فعالیت و رقابت کسب و کارها (در نهایت تولید ثروت بیشتر) و ارائه کیفیت مناسب زندگی شهری (رفاه شهری بالاتر) با یکدیگر در رقابت هستند. از این رو به رغم آنکه رقابتپذیری شهری عمدتا ریشه در رویکردهای اقتصادی دارد اما تنها به آن محدود نیست چرا که شهر صرفا موجودیتی اقتصادی ندارد. لذا علاوه بر عوامل تعیینکننده و سنجههای اقتصادی، نظریهپردازان عوامل متعدد دیگری نظیر کیفیت زندگی، زیستپذیری، كیفیت حکمروایی شهری، تسهیلات و امکانات شهری، انسجام اجتماعی، و پایداری زیستمحیطی و... را در تعیین سطح رقابتپذیری شهری تاثیرگذار دانستهاند. با توجه به تاثیرگذاری عوامل متعدد بر سطح رقابتپذیری شهری، در این طرح مشخصا رقابتپذیری شهری به ‹‹میزان توانایی یک شهر در تولید ثروت بیشتر از طریق بهرهوری پایدار (اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی) و نهایتا افزایش کیفیت زندگی شهروندان اطلاق میشود. بدین مفهوم، شهری رقابتپذیرتر است که با توجه به مزیتهای نسبی و رقابتیاش از توانایی رقابتی بیشتری در جذب و نگهداشت سرمایه، کسب وکارهای اقتصادی بهرهور و همچنین جمعیت خاص نظیر نخبگان، کارآفرینان، گردشگران و مصرفکنندگان باکیفیت برخوردار باشد››.
اهداف رقابتپذیری شهری شامل چه مواردی و بر روی چه موضوعاتی متمرکز است؟ به عبارتی چشمانداز اجرای طرح چیست؟
به طور كلی، حركت در راستای افزایش سطح رقابتپذیری شهرهای کشور هم به منظور تحریک رشد و توسعه اقتصاد محلی و هم به جهت افزایش کیفیت فضای شهری ضروری است. این امر در وهله نخست، مستلزم تشریح نظاممند گفتمان رقابتپذیری، تبیین صحیح زمینههای رقابت بین-شهری و ارزیابی دقیق سطح رقابتپذیری شهرها است؛ بهطوریكه بدون شناخت اصولی و بررسی نقاط ضعف و قوت شهرها نمیتوان گامی برای اتخاذ و تدوین سیاستهای راهبردی جهت ارتقاء سطح رقابتپذیری آنها برداشت. از این رو اجرای طرح پژوهشی حاضر اولین گام در این زمینه بوده است که خروجی آن در قالب «گزارش رقابتپذیری شهری» زمینهساز گامهای آتی برای تنظیم و ارائه سیاستهای راهبردی در راستای ارتقاء توان رقابتی شهرها، هم در بعد ملی و هم در بعد بینالمللی، خواهد بود. لذا به طور كلی، از اهداف اصلی و فرعی طرح پژوهشی حاضر میتوان به موارد زیر اشاره داشت:
-شناسایی نقاط قوت و ضعف رقابتپذیری كلانشهرهای کشور بر اساس نتایج حاصل از گزارش.
-تشریح نظاممند گفتمان رقابتپذیری شهری در کشور.
-تبیین زمینههای رقابت بین-شهری و معرفی عوامل تأثیرگذار بر ایجاد و ارتقاء کیفیت فضای شهری.
-ایجاد و ترغیب شهرها به رقابت بهویژه در مصادیق بهبود كیفیت فضای کسب و کار و ارتقاء کیفیت فضای شهری... .
-سنجش و پایش مستمر وضعیت رقابتپذیری کلانشهرها و بررسی نقاط ضعف و قوت آنها.
-ترویج و آموزش غیرمستقیم الگوهای پیشتاز و تأثیرگذار در رقابت شهری با شناخت پارادایمها و رویکردهای غالب نظری و تبیین الگوها، راهبردها و سیاستهای پیشرو در ارتقاء رقابتپذیری شهری (نظیر توسعه اقتصاد شهری خوشه-محور، شهر خلاق و کارآفرین، شهر جهانی و...).
-ارائه پیشنهاد ایجاد مركز متولی رقابتپذیری شهری در ایران.
-پیشنهاد همکاریهای بینالمللی جهت بهرهگیری از تجربیات مراکز مرتبط و همکاری در تدوین و انتشار گزارشات جهانی رقابتپذیری شهری از طریق شرکت در نشستها و هماندیشیهای بینالمللی.
ساختار شاخص رقابتپذیری شهری بر چه مبنایی بوده است؟
رقابتپذیری به عنوان رویکردی کلگرایانه و چندبعدی برآیندی از تئوریهای متعدد رشد و توسعه محلی و منطقهای است؛ چرا که رقابتپذیری فرآیندی است که متضمن نگاهی جامع به پیشرانهای تعیینکننده و تاثیرگذار بر سطح بهرهوری پایدار و نهایتا تولید ثروت است که میبایست در فرآیند دستیابی به وضعیت مطلوب و در رقابت با سایر شهرها به آنها توجه نمود. لذا امکان ارتقاء رقابتپذیری با انتظام به یک تئوری واحد وجود ندارد و نمیتوان از دریچه یک دیدگاه نظری خاص و با همارز دانستن تاثیر هر یک از پیشرانهای تئوریهای رشد در دستیابی به رقابتپذیری نگریست. این امر با در نظر گرفتن شرایط خاص شهرها و بسترهایی که رقابتپذیری در آن مطرح است پراهمیتتر میشود. لذا با اذعان به اهمیت بیچون و چرای نظریه و رویکرد در سیاستگذاری و برنامهریزی توسعه و با مفروض انگاشتن رویکرد تلفیقی نظری، انتخاب رویکردها و دیدگاههایی که بتواند با شرایط شهرهای کشور بیشترین سازگاری را داشته و بهینهترین مسیر توسعه شهری را در دستور کار قرار دهد، میتواند به عنوان چارچوب نظری در نظر گرفته شود که بتوان از بطن آن پیشرانهای اثرگذار بر رقابتپذیری شهری را در شاخص جامع رقابتپذیری شهری تعیین نمود. دلیل تاکید بر اهمیت تعیین چارچوب نظری و گزینش نظریه و رویکرد آن است که هرگونه برنامه و سیاست توسعهای میبایست مبتنی بر پایههای نظری محکم و در چارچوب رویکرد و نظریهای مشخص صورت گیرد، چرا که هرگونه سیاستگذاری بدون پشتوانه نظری کاری عبث و بیهوده است و به ناپایداری و ازهمگسیختگی منجر خواهد شد.
از این رو مدل مفهومی رقابتپذیری شهری ایران، پس از انجام مطالعات کتابخانهای و برگزاری جلسات مصاحبه عمیق نیمهساختاریافته، طی دو مرحله نهایی شد. ابتدا از میان تئوریهای کلان مرتبط با رقابتپذیری شهری، مرتبطترین تئوریهایی که با شرایط ایران سازگاری داشته و مبانی و پیش رانهای حاصل از آن میتوانستند در ارتقاء سطح رقابتپذیری شهرهای کشور موثر واقع شوند، تعیین شدند. این تئوریها عبارتند از تئوری نهادگرایی، تئوری رشد درونزا، تئوری مزیت رقابتی و خوشهها و تئوری اقتصاد فرهنگی. ارکان هفتگانه شاخص رقابتپذیری شهری ایران با استناد به مبانی اصلی این رویکردهای کلان تعیین شدند. سپس از سوی دیگر، از میان شاخصهای رقابتپذیری سایر کشورها، چهار شاخص جهانی انتخاب شد که علاوه بر تعیین ارکان اصلی بهویژه در انتخاب زیرشاخصهای هر رکن اثرگذار هستند. این شاخصها شاملِ شاخص رقابتپذیری بریتانیا، گزارش رقابتپذیری شهری مجمع جهانی اقتصاد، شاخص رقابتپذیری شهرهای جهانی؛ واحد اطلاعات اکونومیست و شاخص جهانی توان شهر؛ بنیاد یادبود موری هستند.
ارکان اصلی برآمده از چهار تئوری غالب رقابتپذیری، در سه دسته عوامل درونداد، برونداد و برآیند ذیل هفت رکن اصلی با زیرشاخصهایی مشخص طراحی شدهاند. هفت رکن اصلی رقابتپذیری شهری در ایران شاملِ سرمایه انسانی، سرمایه فیزیکی، سرمایه اجتماعی-نهادی، سرمایه علمی-فرهنگی، کیفیت زیست محیطی، ارتباطات و جاذبه جهانی و نهایتا عملکرد اقتصادی هستند. همچنین، این رتبهبندی بر اساس ترکیبی از دادههای آماری کمی (۶۶ متغیر از ۹۵ متغیر) و کیفی (۲۹ متغیر) تنظیم شده است. ترکیب این دو نوع داده، با توجه به معایب و مزایایی که هر یک از این دو دسته از دادهها دارا هستند، حالت مطلوبی از سنجش را به دست میدهد.
مزیت دادههای کمی (آماری) دقت و اعتبار آنهاست؛ درحالیکه از میان معایب آنها میتوان به کلی بودن (aggregate) آنها اشاره کرد. از طرفی دادههای کیفی میتوانند به نوعی ابعاد ذهنی رقابتپذیری را از دید کنشگران شهری (در این مطالعه مدیران اجرایی و فعالان اقتصادی) و بر اساس ادراک و احساس آنها مورد ارزیابی قرار میدهد و از آنها میخواهد شهر خود را در زمینه شاخصهایی مطرح در هر بخش نسبت به سایر شهرها ارزیابی نمایند.
نتایج رتبهبندی كلانشهرها بر اساس این شاخص چیست؟
پس از نهاییسازی لیست متغیرها و فرآیند جمعآوری دادهها، وزندهی متغیرها توسط متخصصان انجام پذیرفت تا از میانگین نظرات آنها، وزن هر آیتم جهت تعیین میزان اهمیت و تاثیرگذاری هر متغیر بر سطح رقابتپذیری به دست آید. نتیجه نهایی، پس از انجام آنالیز آماری شامل چهار سطح رتبهبندی بر اساس کل عوامل (درونداد، برونداد و برآیند)، هر یك از دستهبندیهای درونداد، برونداد و برآیند، هر یك از اركان اصلی و در نهایت هر یك از متغیرها انجام شد تا علاوه بر تعیین رتبهی ۱۰ شهر تحت مطالعه از منظر رقابتپذیری، نقاط ضعف و قوت شهرها بهدقت مشخص شود.
نتایج رتبهبندی كل و رتبهبندی به تفكیك در متن گزارش اصلی آمده است. اما به طور كلی در رتبهبندی كل، تهران بهترین و ارومیه بدترین وضعیت را بر طبق «شاخص رقابتپذیری شهری» دارا هستند و فاصله تهران بهطور چشمگیری بیشتر از سایر شهرها است. اما در این نوع گزارشها صرف رتبهبندی (كل) مطرح نیست چون به طور مثال در رتبهبندیهای سطوح پایینتر ما شاهد هستیم كه تهران در اركانی همچون سرمایه نهادی-اجتماعی و كیفیت زیستمحیطی ضعفهای جدی دارد.
در رتبهبندیهای جهانی كه برخی از آنها، تهران را در زمره شهرهای مورد مطالعه قرار دادهاند، جایگاه تهران مطلوب نیست. به طور مثال در رتبهبندی واحد اطلاعات اکونومیست در سال ۲۰۱۲، تهران از میان ۱۲۰ شهر جهان در جایگاه ۱۲۰ قرار دارد. و معمولا در سطح كشورهای منطقه در رتبههای پایین قرار گرفته است. /
نظر شما