این شاخه از حقوق كه موضوع آن روابط مردم شهر با یكدیگر و با شهرداری در اداره و انجام امور شهر و نظارت بـر آن است به عنوان یكی از شاخه‌های منشـعب از حقـوق اسـاس اداری و جزیـی از زیرمجموعـه حقوق داخلی محسوب می‌شود.

شهروند به افرادی اطلاق می‌شود كـه تابعیـت كـشوری را دارا هستند و بـه تبـع ایـن وابستگی از حقوق و مزایا و مسوولیت‌هایی برخوردار می‌شوند كه در قانون اساسی و سایر قوانین عـادی در آن كشور به تصویب رسیده است.

در واقع می‌توان گفت: شـهروندی یكـی از فرآینـدهای جامعـه مدرن بوده و به عنوان منزلتی اجتماعی در نگرش به جامعه مدنی (به معنای عام) تلقی می‌شود كـه بـه موجـب آن امكان برخورداری از حقوق و مسوولیت و قدرت فراهم می‌شود.

نكته آنكه شهروندان افزون بر برخورداری از فرصت‌ها و مسوولیت‌ها باید از دانش و منابعی كه آنها را قادر به مشاركت می‌كند نیز بهره‌مند شوند. به عبارت دیگر شهروندی كامل در تركیب ابعاد مختلفی از آگاهی و رفتار تحقق می یابد.شهر هنگامی از ساختارهای كالبدی آجـری و سـیمانی فراتـر می‌رود و هویت واقعی خود را می‌یابد كه از شهروندان آگاه تشكیل شود.هویت شهروندی به عنوان نوعی هویت اكتسابی در تعامل میان شهروندان و حكومت شـكل می‌گیرد.هـر دو طرف این تعامل دارای حقوق و تكالیفی هستند كه بدون پایبندی به آن نمی‌توان انتظـار تحقـق جامعه‌ای اصولی را داشت.

از تعاریف حقوق شهروندی چند نكته مهم استنباط می‌شود:

۱- حقوق شهروندی از جمله حقوقی است كه بـرای بـشر بـه جهـت رعایـت كرامـت و شـأن او شناخته شده است.

۲- حقوق شهروندی امتیازات و آزادی‌هایی است كه به وسـیله قـوانین اساسـی كـشورها مـورد حمایت قرار گرفته و رعایت آن ضمانت شده است.

۳- حقوق شهروندی شامل امتیازاتی است كه فرد انسانی یا طبعـا دارای آن اسـت یا قـوانین كشورها به آنها اعطا كرده است.

۴- حقوق شهروندی برخلاف حقوق بشر كه در آن تابعیت موثر نیست، در مورد اتباع یك كشور به رسمیت شناخته شده است.

۵- حقوق شهری پیوندی طبیعی با حقوق شهروندی داشته و در ادامه و امتداد آن قرار می‌گیرد.

از موضوعات مهمی كه امروزه در حوزه برنامه‌ریزی و مدیریت شهری تهران مطرح شده است، بحث رابطه حقوق شهری، زندگی شهری و مدیریت شهری است.چنانچه نظام «مدیریت شهری» را شامل فرآیندهای سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، هماهنگی، سازماندهی، اقدام و نظارت در اداره امور شهر از جمله شهرداری بدانیم و نظام حقوق شهری را به مثابه روند قانونمند‌سازی فرآیندهای چندگانه نظام مدیریت شهری و نیز قانونمدار كردن وظایف و تكالیف متقابل و دو سویه سازمان‌های شهری با شهروندان محسوب كنیم كه هدف آن بسامان كردن زندگی شهری و فعالیت‌های شهرداری و شهروندان است به خوبی اهمیت نقش و جایگاه نظام حقوق شهری در مدیریت شهری و نیز رابطه و نسبت مدیریت شهری و حقوق شهروندی مشخص می‌شود.در این میان سهم و نقش شهرداری به عنوان مدیر و مجری امور شهری در پیوند و اتصال نظام مدیریت شهری و نظام حقوق شهری، اهمیت خاصی دارد.در منطقه شهری تهران پیشی گرفتن روند شهرنشینی بر شهرسازی سبب شده كه با وجود رشد شهرنشینی و افزایش چشمگیر تعداد شهرها هنوز در متغیرهای حقوق شهری و جایگاه شهروندی و احصای رسالت مدیریت شهری در قبال شهر و شهروندان دچار كمبودهای جدی باشیم و گفتمان «حق به شهر» پس از گذشت قریب به ۴۰ سال از طرح آن، مراحل اولیه خویش را بگذراند و شاید یكی از ریشه‌های بروز معضلات شهری و تقلیل ارزش‌های زیستی و   كیفیت زندگی در كانونهای بزرگ شهری از این منظر قابل بررسی است.مفهوم حق به شهر مبتنی بر برخورداری تمام ساكنان شهر از فرصت‌های زندگی شهری است، از این روست كه توجه به حق دسترسی به خدمات شهری بدون تبعیض و تفاوت‌گذاری بین ساكنان یك شهر با تضمین مساوی بودن این فرصت‌ها و توزیع مناسب عملكردها می‌تواند نقش بسزایی در بسط مفهوم حق به شهر داشته باشد.

شفافیت، عدالت و بهره‌وری در مدیریت شهری از مفاهیم كلیدی در ارتباط با حق به شهر است.مدیران شهری نقش مهمی در رفع فقرشهری و محرومیت ایفا می‌كنند.حق به شهر چالشی است برای وضع یك قرارداد بین مدیران شهر با ساكنان آن به منظور اطمینان از كارایی و توزیع عادلانه خدمات و تخصیص منابع و فرصت‌ها به خصوص برای محرومین، فقرا، سالمندان و كودكان و معلولین شهری. شهر متعلق به تمامی افرادی است كه در آن زندگی می‌كنند و هر انسانی به صرف انسان و شهروند بودن شایسته بهره‌مندی از این حق است.حقوق شهری می‌باید با چارچوبی كاملا مشخص، شفاف، كارآمد و ناظر بر ارتقای سطح كمی و كیفی زندگی مردم شهر، مبتنی بر رعایت حقوق و تكالیف متقابل مردم و مسوولان شهری و نیز مردم با یكدیگر در امور شهری به گونه‌ای باشد كه در مشاركتی سازنده، قانونمند و آگاهانه امكان توسعه پایدار شهری فراهم شود. این مهم از جمله وظایف كلیدی شورای شهر است كه در تعاملی سازنده با صاحبان تخصص و نیز مراجع قانونی تمهیدات لازم برای تدوین و تنقیح حقوق شهروندی روشن و موثر و كارآمد را در دستور كار خود قرار دهد.

*منتخب شورای شهر پنجم تهران