به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی روزی که ناصرالدین‌شاه به قصد نخستین سفر فرنگ، از دارالخلافه حرکت کرد، اعتمادالسلطنه در نخستین محل اتراق از زبان شاه نوشت: «قبله عالم برای تهران دلتنگی می‌کند».

نخستین محل اتراق سلطان صاحبقران، محله طرشت بود؛ محله‌ای که به همراه ۴۶پارچه آبادی هم‌اکنون در دل تهران جای گرفته‌ است.

پایتخت طی ۲۰۰سال گذشته هر روز بزرگ و بزرگ‌تر شده‌ و جمعیت‌اش هم بیشتر شده‌است. در تازه‌ترین اظهارنظر مدیركل اجتماعی استانداری تهران از افزایش جمعیت استان تهران سخن گفته و اعلام كرده كه هر سال حدود ۲۰۰هزار نفر به جمعیت استان تهران اضافه می‌شود. سیاوش شهریور از پیشی‌گرفتن جمعیت نواحی تهران خبر داده و افزوده‌ است كه «این وضعیت نه‌تنها قابل ادامه نیست، بلكه امنیت ملی را مخدوش می‌كند.»

كرج كلانشهر بزرگ كشور با جمعیت بیش از یك میلیون نفر نیز هم‌اكنون به تهران چسبیده‌است و شهرهای شرقی پایتخت نیز از خدمات گسترده‌ پایتخت بهره می‌برند. همه این شهرها مجموعه‌ای بزرگ به نام تهران را تشكیل می‌دهند. در اردیبهشت‌ماه سال۸۲ وزارت مسكن و شهرسازی سابق، طرحی را در شورای‌عالی شهرسازی و معماری كشور تصویب كرد كه به طرح «مجموعه شهری تهران» معروف است.

در این طرح پیش‌بینی شده ‌بود كه «با توجه به محدودیت‌های تهران به‌ویژه در زمینه تأمین آب و ضرورت كنترل، به‌منظور مهار و جلوگیری جدی از افزایش جمعیت، سقف جمعیتی ۱۵میلیون نفر به ازای تحقق جمعیت ۱۰۱.۶میلیون نفری كشور و سقف جمعیتی ۱۴میلیون نفر به‌ازای جمعیت ۹۲.۳میلیون نفری كشور در سال۱۴۰۰ تعیین می‌شود.» الان نه سال۱۴۰۰ است و نه جمعیت كشور به ۱۰۱میلیون نفر رسیده است. اما مجموعه شهری تهران كه شامل شهرهای تهران، دماوند، ری، شمیرانات، كرج، ورامین، اسلامشهر، ساوجبلاغ و شهریار است به ۱۵میلیون نفر رسیده ‌است.

مروری بر آمار رسمی

نتایج سرشماری سال گذشته كشور نشان داد كه جمعیت شهری پایتخت حدود ۸میلیون و ۷۳۷هزار نفر است. براساس یافته‌های این سرشماری، جمعیت شهری استان تهران نیز حدود ۱۲میلیون و ۴۵۰هزار نفر برآورد شده است. استان البرز كه ارتباط تنگاتنگی با پایتخت دارد نیز حدود ۲میلیون و ۵۰۰هزار نفر جمعیت شهری را در خود جای داده‌است. براساس یافته‌های مركز ملی آمار ایران طی ۵سال گذشته یعنی از سال ۹۰ تا ۹۵ مهاجران به استان‌های البرز و تهران به‌ترتیب ۱۵۰هزار نفر و ۶۲۳هزار نفر اعلام شده‌ است.

رشد جمعیت ۲ استان تهران و البرز كه «مجموعه شهری تهران» نام گرفته‌است نیز ارقام متفاوتی را نشان می‌دهد. براساس داده‌های مركز ملی آمار ایران متوسط رشد جمعیت كه شامل زاد و ولد و مهاجرت است بین ۲ استان همجوار متفاوت است. استان البرز رشد ۳.۱درصدی را تجربه كرده كه بعد از بوشهر در مقام دوم جای گرفته ‌است اما استان تهران هشتمین استان در رشد جمعیت بوده كه رقمی معادل ۱.۴درصد داشته است.

زاغه‌نشینی مدرن در اطراف تهران

۱۲درصد جمعیت كشور در مساحتی كمتر از یك‌درصد خاك ایران در حال زندگی است؛ این به‌معنای یك فاجعه است. براساس آمار مركز منابع انسانی مرسر (MERCR) تهران شانزدهمین شهر پرتراكم جهان است و این به‌معنای كاهش كیفیت زندگی در این پهنه از كشور است. دكتر محمدتقی رهنمایی، استاد دانشگاه و پژوهشگر برجسته شهری با اشاره به اینكه تهران مدت‌هاست كه از تعادل طبیعی خارج شده‌است، به همشهری گفت:

در اطراف تهران زاغه‌نشینی مدرن شكل گرفته‌است. این استاد دانشگاه با اشاره به اینكه زندگی در تهران به نوعی حالتی غیراستاندارد دارد، افزود: از آنجا كه ما در این شهر زندگی می‌كنیم، متوجه ابعاد مختلف این شرایط اضطراری نمی‌شویم. وضعیت زندگی در تهران غیرعادی است. تنها كافی است به شهرهای بزرگ جهان توجه كنیم، متوجه می‌شویم كه تا چه اندازه در این شهر از حقوق اولیه انسانی محروم هستیم. حق داشتن هوای پاك، حق داشتن آب سالم و... رهنمایی در ادامه گفت: «آمارها چیزی را بیان نمی‌كند.

باید سراغ علت رفت. باید ببینیم چرا جذابیت در این مناطق شكل گرفته‌است تا جمعیت گسترده‌ای در اطراف آن حلقه بزند.» او زندگی در شهرهای حاشیه تهران را نوعی زاغه‌نشینی مدرن می‌داند و می‌گوید: هیچ‌كدام از ضوابط و شاخصه‌های زندگی شهری به‌جز جمعیت در این مناطق قابل مشاهده نیست.

ساخت‌وساز بی‌هویت، بی‌كیفیت و بدون توجه به معماری‌ مطلوب در این شهرها شكل گرفته است. هیچ المان شهری و فرهنگ شهروندی در آنها وجود ندارد. سطح مشاركت شهروندان در این مناطق به‌شدت پایین است. رهنمایی گفت كه ما شاهد زندگی اضطراری در این مناطق هستیم. این شیوه زندگی حتی به مناطقی از تهران و كرج نیز رسوخ كرده‌است. هرچند ساكنان این مناطق تصور می‌كنند كه در رفاه هستند اما واقعیت این است كه روح زندگی شهری سال‌هاست از این منطقه رخت بربسته است.

پشت خاكریزهای شهر

تهران هر روز بزرگ‌تر می‌شود و هر روز پرجمعیت‌تر. روزگاری یكی از طراحان طرح جامع تهران گفت: «روزی خواهد رسید كه مهاجران پشت خاكریزهای تهران جا بمانند و این شهر جز برای ساكنان، امكان خدمات‌رسانی فراهم نكند.» گویا در آستانه چنین روزی هستیم. تهران امروز بیش از یك میلیون و ۲۵۰هزار خانه را در خود جای داده ‌است. پایتخت میزبان بیش از ۸میلیون و ۷۰۰هزار نفر جمعیت است. این شهر بیش از ۲۱درصد تولید ناخالص ملی را در خود جای داده است. اگر سلطان صاحبقران، ناصرالدین‌شاه قاجار امروز در این شهر بود، سودای فرنگ را از سر به‌در می‌كرد اما انگار، این شهر همچنان از روح زندگی تهی است.

آمار مهاجرت به پایتخت

طی ۵ سال گذشته ۷۷۳هزار نفر مهاجر وارد تهران و شهرهای همجوار شده‌اند. بخش عمده‌ای از این جمعیت به حاشیه پایتخت رفته و بخشی دیگر در شهرهای همجوار ساكن شده‌اند. بیشترین تعداد مهاجران در شهرهای جدید پردیس، پرند، هشتگرد، شهر قدس، اندیشه و ملارد ساكن و در بازار كار تهران مشغول به فعالیت‌ می‌شوند.

تبعات مهاجرت تشریح شود

شهربانو امانی، عضو شورای شهر تهران درباره پدیده افزایش مهاجرت به تهران به سابقه این امر اشاره كرد كه از دهه‌های گذشته رواج داشته است. وی به همشهری گفت: عوامل متعددی در مهاجرت تأثیرگذار هستند. این پدیده در كشورهای مختلف روی داده و در تهران هم در سال‌های گذشته با شیب تندتری اتفاق افتاده است. به گفته وی، یكی از عوامل تأثیرگذار كوچك شدن خانواده‌هاست. زمانی كه نان‌آور خانواده تصمیم به مهاجرت می‌گیرد در نتیجه می‌تواند خانواده دو یا سه نفره خود را نیز به راحتی جابه‌جا كند. از سوی دیگر باید به عوامل اقتصادی توجه كرد.

امانی در ادامه با اشاره به ایجاد مشاغل كاذب در پایتخت اظهار داشت: مسافركشی خودروهای شهرستانی در تهران پدیده‌ای است كه بارها درباره آن صحبت شده است. همچنین آغاز به‌كار برخی استارت‌آپ‌ها موجب شده تا افراد با خرید خودرویی برای مسافركشی به تهران بیایند. این عضو شورای شهر همچنین به برخی محدودیت‌های فرهنگی و نیز هنجارهای موجود در شهرها و روستاها اشاره كرد كه موجب می‌شود مهاجرت برخی به كلانشهر تهران تسریع شود.

این عضو شورای شهر تهران همچنین یادآور شد: این در حالی است كه تهران جاذبه‌های كاذب و نیز هزینه‌های بالایی حتی برای یك زندگی متوسط دارد. باید این موارد را عیان‌تر به نمایش گذاشت و تشریح كرد تا افرادی كه به مهاجرت به تهران فكر می‌كنند با واقعیت‌ها و تبعات ناشی از مهاجرت آشنا شوند. به گفته وی می‌توان با هوشمندسازی شهر و توجه به آمایش سرزمینی و نیز استفاده از نظرات كارشناسان و جامعه‌شناسان راهكارهای اجرایی برای مقابله با پدیده مهاجرت به‌دست آورد./