شهرهاي دوران ماد و هخامنشيان كه عموماً با رويكرد سياسي ـ اداري احداث مي‌شدند، بستر تجلي حكومت به‌حساب مي‌آمدند. بر اين اساس اصول معماري اقليمي در شهرسازي اين دوره چندان به چشم نمي‌خورد. در نگاهي اجمالي، اوج شكوفايي شهر و شهرنشيني ايران را مي‌توان در دوران سلوكيان مشاهده كرد. در اين دوران در راستاي تثبيت حاكميت، شهرهاي بسياري با هدف ادغام فرهنگ ايراني ـ يوناني شكل گرفت يا بازسازي شدند. پس از آن گسترش شهرها و افزايش نقش اقتصادي آنان و لزوم ارتباط شهرها با يكديگر در قالب شبكه‌اي منسجم در دوران پارتيان، سبب شكل‌گيري كاروانسراها و جاده‌هاي بين شهري شد.

با استناد به نام شهر در تمدن باستان - «خشتر» به‌معناي آرمانشهري كه مفهومي دنيوي يافته است ـ مي‌توان دريافت اين شهرها همواره بستر حضور پروردگار و سلطنت مينويي بوده‌اند. اما تسلط حكومت، شكل‌گيري نظام طبقاتي مبني بر اقتصاد و نوع معيشت را سبب شده بود.

بر اين اساس مي‌توان يكي از نخستين نمودهاي اسلام در شهرنشيني ايران را، شكست نظام طبقاتي موجود و شكل‌گيري محلات براساس تفاوت‌هاي قومي و فرهنگي دانست. همچنين ساختار فضايي شهرهاي پيش از اسلام در قالب كهن‌دژ، شارستان و سواد (حومه) به تبعيت از شكست نظام طبقاتي دچار تغييراتي گشت. ربض و حومه كه محل سكونت عامه مردم به‌حساب مي‌آمد، گسترش يافته و به‌تدريج با شارستان ادغام شد يا آن را از رونق انداخت. ميادين كه پيش از اسلام نقشي حكومتي داشته و بستر نمايان تسلط مقتدرانه حكومت به شمار مي‌آمدند، رنگ و بوي اجتماعي به‌خود گرفته و به مراكز حضور جمعي بدل گشتند.

با ساخت مساجد يا تغيير آتشكده‌ها به مسجد و جايگزيني مدارس ديني با مدارس موجود در اطراف اين ميادين به‌تدريج مراكز شهري رنگ و بويي اسلامي به‌خود گرفت و در بسياري از شهرها به محل برگزاري مراسم و آيين‌هاي مذهبي اسلام بدل گشتند. حفظ حرايم فضايي برگرفته از اصول اسلامي با سنت شهرسازي اقليمي ايران درهم آميخته و شكل‌گيري فضاهاي نيمه خصوصي و كوچه‌هاي بن بست اختصاصي براي چند بنا را به همراه آورد. محلات توسط گذرهاي پر پيچ و خم به بازار شهر متصل شدند، بدين طريق همچنان كه ارتباط خود را با نبض اقتصادي شهر برقرار مي‌نمودند، از هياهوي آن دور بوده و آرامش را به فضاهاي مسكوني مي‌بخشيدند. اما، با گذشت زمان، تغيير دستگاه‌هاي حاكم و نقش شهرها، تغييراتي در شهرها و شهرسازي ايراني-اسلامي ايجاد گشت؛ تغييراتي كه در قالب روندي نه چندان منسجم، شهرهاي امروزي ما را شكل دادند.