با توجه به توسعه حمل و نقل کانتینری و حمل و نقل ترکیبی در دریا، خشکی نگاه به بنادر به عنوان یک مرکز صرفاً تخلیه و بارگیری و نگهداری و انبارداری کالاها تغییر یافته است و بنادر به عنوان مراکز تجاری و بنگاه اقتصادی که در آن محدوده بسیاری از عملیات‌های تکمیلی بر روی کالاهای ورودی می‌تواند انجام شود، مورد توجه قرار گرفته است. همین امرسبب شده تا محدوده پسکرانه بنادر افزایش یافته و به مجموعه ای از مراکز صنعتی و تولیدی به منظور افزایش ارزش بر روی کالاها با ایجاد کارخانه‌ها، صنایع بسته‌بندی، بازاریابی، خدمات مرتبط با کالاهای تولید شده، ایجاد کار و گردش سرمایه در بنادر تبدیل شوند.

در بنادر نسل سوم جایگاه بندر از یک بندر محلی و یا انحصاری به یک بندر در ابعاد بین‌المللی و رقابتی با دیگر بنادر قرار می‌گیرد. حجم ترافیک دریایی آن بنادر با تعداد کشتی‌های ورودی و خطوط منظم لاینری و ورود و خروج کالا به پسکرانه‌های بندر افزایش می‌یابد. میزان اشتغالزایی با ایجاد شهرک‌های صنعتی در بنادر و اطراف آن به منظور ارزش افزوده بر روی کالاها و خدمات جانبی گسترش پیدا می‌کند. بنادر نسل سوم به عنوان بنگاه‌های اقتصادی سودآور و خودکفا تبدیل شده و به دنبال تامین منابع مالی مورد نیاز شرکت‌های سرمایه‌گذاری و تامین منابع  را در درون بنادر فعال تر می نمایند و به همین دلیل به برخی معافیت‌ها و حمایت‌های مالی  از طرف قانون‌گذار و مراجع  رسمی دولت نیاز دارد.

در دو دهه اخیر با نگاه ایجاد و توسعه بنادر نسل سوم در ایران، بنادر شهید رجایی، امام خمینی و امیرآباد سعی کردند شرایط لازم را برای ارائه خدمات مطلوب تر و از نوع نسل سوم برای مشتریان خود فراهم آورند  که در برخی از موارد هم موفق بوده است.  در برخی از شاخص های بنادر نسل سوم نیاز به هماهنگی های بیشتر بین ذینفعان و بخش های مختلف فعال در بنادر ضروری به نظر می رسد.

بندر نسل سوم در خصوص نگهداری کالاها، به صورت تخصصی انبار مخصوص هر کالا را فراهم می‌نماید و دارای ترمینال خاص تخلیه و بارگیری و انبار هر یک از کالاها است. از تجهیزات متناسب با هر یک از کالاها در ترمینال‌های خاص استفاده می کند.

در یک بندر نسل سوم صنایع بندری و دریایی در محدوده بندر و پسکرانه آن توسعه پیدا می‌کند. با توجه به کشتی‌های ورودی به آن بنادر امکان ارائه خدمات مختلف به کشتی، تعمیرات، قطعات، سوخت، آذوقه و امکان ارتباط با موسسات رده بندی، بیمه کشتی، تعویض پرسنل کشتی فراهم است. در  بندر نسل سوم در کنار خود امکان حضور کلیه شرکت‌های خدماتی دریایی را فراهم کرده است تا کشتی بتواند در سریع‌ترین زمان ممکن خدمات دریایی متناسب را دریافت کند.

با توجه به توسعه کانتینری شدن بنادر، در بنادر نسل سوم باید اطلاعات به موقع در مورد موجودی کالا و کانتینر و جابجایی آنها و امکان چیدن کالا و تخلیه آن از کانتینر،  بسته بندی و توزین بسته‌بندی‌های مجدد فراهم باشد و این اقدامات با سرعت به صورت مکانیزه انجام گیرد.  ارائه خدمات ارزش افزوده بر روی کالاهای ورودی به محدوده بنادر و ایجاد کارخانه‌های مرتبط با هر یک از کالاها به نحوی که از جهت قانونی و معافیت های گمرکی در بندر نسل سوم باید امتیازهای ویژه و جذابیت ایجاد نموده تا شرایط برای احداث انواع کارخانه‌ها در محدوده بنادر و پسکرانه یک بندر نسل سوم فراهم شود.

در این راستا قطعاً توسعه نرم افزارهای مرتبط و IT از ضروریات می باشد تا ارائه اطلاعات و ایجاد بانک اطلاعاتی خدمات مختلف در زمینه‌های دریایی و بندری و مالی در دسترس کلیه  شرکت‌های فعال در بندر و نمایندگی کشتی‌ها و متقاضیان قرار گیرد.

با توجه به اینکه در سه دهه اخیر در ایران جمعیت شهری چند شهر بزرگ به صورت ناموزون افزایش پیدا کرده و با توسعه بی‌رویه حاشیه  آنها،  موجب شده است که زندگی در شهرها مختل شود و موضوعاتی مانند ترافیک،  آلودگی هوا، آلودگی صوتی،  بیکاری و شغل‌های کاذب  به عنوان معضل غیر قابل‌حل برای مدیریت شهری ایجاد کرده است، توسعه بنادر نسل سوم می‌تواند به عنوان یکی از راه‌حل‌ها برای انتقال جمعیت و محل کسب و کار  به خارج از شهرهای بزرگ مورد توجه قرار گیرد.

کارخانه‌هایی که در حاشیه شهرها هستند به عنوان مثال کارخانه‌های خودروسازی که بین تهران، کرج و قزوین در حال فعالیت هستند و به جهت استقرار آنها در مرکز کشور سالیانه تعداد بسیار زیادی از کانتینرهای مربوط به کالاهای آنها ترافیک جاده‌ای کشور را اشغال نموده و از طرف دیگر  موجب تراکم جمعیت و آلودگی در تهران  و حاشیه شهرهای بزرگ شده است. این کارخانه‌ها باید به بنادر نسل سوم کشور و پسکرانه های آن، مانند بندرعباس و بندر امام منتقل شوند، دقیقا  در همان جایی که کانتینرهای قطعات خودرو وارد کشور می‌شوند در همان بندر کارخانه مرتبط احداث شده و از معافیت‌های لازم نیز بهره‌مند شوند.  در بسیاری از کشورها صنایع خودروسازی آنها در محدوده بنادر و نزدیک به بندر نسل سوم قرار دارد تا امکان ایجاد ارزش افزوده فراهم  گردد و صادرات مجدد به کشورهای دیگر با حداقل هزینه تمام شده انجام گیرد.

با توسعه بنادر نسل سوم و ارایه خدمات مطلوب و ایجاد جذابیت و معافیت‌های قانونی و ارائه خدمات مطلوب آب، برق،  سوخت،  امکانات رفاهی برای پرسنل و خانواده‌های آنها در کنار بنادر نسل سوم مانند شهید رجایی، امام خمینی و امیرآباد و اخیرا بندر چابهار با توجه به طرح توسعه سواحل مکران  باید فراهم شود. نه تنها صنایع خودروسازی بلکه بسیاری از کارخانه های موجود در حاشیه شهرهای بزرگ  مانند تهران،  مشهد،  اصفهان،  شیراز،  کرمان و...  می توانند در پسکرانه آنها استقرار پیدا کنند، باید این اقدام را حتی اگر شده با تعدادی از این کارخانه‌ها شروع کرد تا هم بنادر نسل سوم با شکل واقعی خود در کشور توسعه یابد و هم این معضل مهم کشور حل شود. در حال حاضر محدوده بین بندرعباس تا بندر لنگه امکانات راه دسترسی جاده‌ای،  هوایی و ریلی را دارا می باشد و نه تنها با ایجاد چند کارخانه آب شیرین کن و فراهم کردن آب و برق مورد نیاز می‌توان شهرک‌های مسکونی و صنعتی مورد نیاز در پسکرانه بنادر نسل سوم را احداث نموده بلکه با ایجاد اشتغالزایی در محدوده نزدیک به دریا، استراتژی توسعه دریا محور را تقویت کرد.

 با این اقدام توسعه بنادر نسل سوم در راستای تصمیمات توسعه دریامحور کشور قرار گرفته که مطالعات و تحقیقات قبلی نشان می دهد که بسیاری از کشورهای پیشرفته مبنای فعالیت‌های توسعه خود را  بر اساس توسعه دریا محور قرار دادند و  از این موهبت برای پیشرفت کشور و شرایط مطلوب تر اقتصادی مردم خود استفاده می‌کنند.

*کارشناس اقتصادی