مهندس علیرضا قهاری در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی درباره معماری مساجد ایران در سال‌های اخیر و میزان انطباق آن‌ها با فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و همچنین فرهنگ شیعه گفت: معماری ایرانی ـ اسلامی تعریف دقیقی ندارد. از نظر آموزه‌های دینی ما فضای زیستگاهی انسان باید واجد خصوصیاتی باشد كه در جهت ارتقای معنویت و رسیدن به جایگاه واقعی گام بردارد. در همین راستا نیز طراحی معماری ما به ویژه در مساجد باید در این مسیر حركت كند. در معماری اسلامی ـ ایرانی كسانی كه بزرگان این حوزه بودند سعی خود را كردند و پیش‌نیازهای معماری مساجد، منازل و شهری را اعمال كردند. در طول دوران، معماران دارای بینشی بودند كه این بینش به آنها كمك می‌كرد تا فضاهایی كه خلق می‌كنند در جهت آموزه‌ها و منطبق با آنها باشد.

رئیس انجمن مفاخر معماری ایران با یادآوری نمونه‌های ارزشمند معماری مساجد دوران صفویه گفت: با بررسی معماری دوران صفویه، انطباق با آموزه‌ها و خلق فضاهایی آرام را توسط معماران و شهرسازان آن زمان درك می‌كنیم. درك فضا و انطباق با آموزه‌ها نه فقط برای مساجد، بلكه برای مدارس، بازار و ابنیه دیگر نیز مشهود است.  

قهاری در بیان مقایسه معماری دوران معاصر با دوران پیشین گفت: معماری‌های معاصر به ویژه در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد كه میزان انطباق با آموزه‌ها فاصله قابل‌توجهی با دوران گذشته داشته است كه این مسئله می‌تواند به دلیل عدم اطلاع كافی باشد. به همین خاطر هم معماران باید مطالعات فراوانی در این زمینه داشته باشند تا به همان آموزه‌ها برسند. در عین حال معماران باید گرایش به داشتن این نوع تفكر را داشته باشند تا بتوانند آن را به مخاطبان خود كه شهروندان هستند منتقل كنند.

نمای داخلی و خارجی مسجد سپهسالار

آثار قدما به دلیل انطباق با آموزه‌ها و بهره‌مندی از تكنولوژی روز ماندگار شد

وی ادامه داد: معماری یك صد سال اخیر نشان می‌دهد كه دید غالب، تمایل به مدرن‌سازی است. از آنجاییكه انسان عصر حاضر انسان امروزی است نمی‌توان پوشش انسان قدیمی را به وی پوشاند به همین خاطر نیز باید بینش قدما را با عصر حاضر پیوند بزنیم و اینكار نیز البته دشوار نیست. بزرگان ما در طول تاریخ درجا نزدند. دارای تفكر منطبق با دوران خود بودند، از تكنولوژی عصر خود بهره می‌‌بردند و در عین حال آموزه‌ها را نیز به خوبی به كار می‌گرفتند و به همین دلیل نیز آثار آنها ماندگار شد. به عبارتی دیگر معنویت را در آثار قدما به وفور می‌توان شاهد بود.

رئیس انجمن مفاخر معماری ایران گفت: معماری ماندگار را در دوران سلجوقی، ایلخانی، صفوی و حتی قاجار می‌توانیم ببینیم. معماران ما در ادوار مختلف با استفاده از آموزه‌های دینی و نگرش فلسفی، پدیده‌ها و معماری را به وجود آوردند كه گاهی حسرت ما را در دوران معاصر برمی‌انگیزد كه چرا توان خلق آن معماری را نداریم و در عین‌حال پیروی از آن را چندان مناسب نمی‌دانیم.

سردرگمی معماران و شهرسازان در ساخت اماکن مذهبی

این مهندس معمار افزود: معماران ما به ویژه در زمینه ساخت اماكن مذهبی دچار سردرگمی هستند. اوج معماری مذهبی را می‌توان در دوره صفویه دید. خیلی كم اتفاق افتاده كه ما پس از ۴۰۰ سال بتوانیم مشابه آن را خلق كنیم.

رئیس انجمن مفاخر معماری ایران در پاسخ به این سوال كه آیا نیازمند الگوی جامعی برای معماری مساجد هستیم؟ گفت: قاعدتا در ساخت مساجد باید یكسری از اصول رعایت شوند كه منطبق با فرهنگ ایرانی و در عین حال شیعی ما باشند. همچنین در معماری مساجد توجه به اقلیم‌های مختلف نیز حائز اهمیت است. به عنوان نمونه مسجدی كه در بندرعباس ساخته می‌شود با استان خراسان و كردستان متفاوت است زیرا ابنیه در ساخت خود تابع شرایط آب و هوایی و جوی هستند.

وی با انتقاد از ساختمان‎هایی كه در شهرهای مختلف ساخته می‌شود و همگی از الگوی معماری در تهران تبعیت می‌كنند، تاكید كرد: مساجد در زمان معاصر بیشتر با هدف جذب جوانان و انسان معاصر ساخته می‌شوند به همین‌خاطر هم باید نیازهای انسان معاصر را پاسخگو باشند.

قهاری با اشاره به وقفی بودن زمین‌های مساجد بر نامناسب بودن مكان‌یابی‌ها در ساخت این بناهای ارزشمند تاكید كرد و افزود: در حال حاضر روند ساخت مساجد تسریع شده كه نشان‌دهنده این مطلب است كه مسئولان در پی پاسخگویی به نیازهای مردم در این زمینه هستند شاید به همین دلیل است كه مكان‌یابی‌ها برای ساخت مساجد توسط شهرسازان و مسئولان شهرسازی مناسب نیست زیرا زمین‌های وقف‌شده عمدتا از نظر اقتصادی در مكان‌های مناسبی قرار ندارند كه هم از نظر شهرسازی مشكلاتی را ایجاد می‌كند و هم اینكه دسترسی به آنها دشوار است، درعین حال سبب ایجاد گره‌های ترافیكی می‌شوند و منطبق با جمعیت شهرها نیستند.

نمای داخلی و خارجی مسجد شهرك غرب

ارتباط مستقیم مكان‌یابی مسجد با طرح‌های شهرسازی

رئیس انجمن مفاخر معماری ایران ادامه داد: معمولا تراكم مساجد در بافت‌های قدیمی زیاد است و در مقابل در بافت‌های جدید، مساجد كمی وجود دارند. امروزه مكان‌یابی مساجد با طرح‌های شهرسازی ارتباط مستقیمی دارند. به همین‌خاطر وقتی داریم مناطق جدیدی را به شهر اضافه می‌كنیم اختصاص زمین ‌های مناسب برای ساخت مساجد یکی از اولویت‌هاست. زمین‌هایی كه به مسكن و مناطق اقتصادی اختصاص پیدا می‌كند مخاطب خود را پیدا می‌كند اما متاسفانه در برخی مواقع مرغوبیت زمین مساجد كمرنگ‌تر از زمین‌های مسكونی و اقتصادی است.

مكان‌یابی‌ها برای ساخت مساجد مناسب نیست

قهاری طراحی مساجد را از دیگر اقداماتی عنوان كرد كه باید مورد توجه ویژه مسئولان قرار بگیرد. وی در این رابطه عنوان كرد: سپردن طراحی مساجد به دانشجویان كه بعضا هنوز فارغ‌التحصیل نشده‌اند و نه حرفه‌مندان و باتجربه‌گان، باعث می‌شود به جایی برسیم كه هم اكنون قرار داریم.

وی تاكید كرد: همانگونه كه برای طراحی بیمارستان و فضاهای تخصصی اهمیت قائل هستیم باید برای طراحی مساجد نیز اهمیت قائل بشویم. نباید فرایند ساخت مساجد از انتخاب زمین تا طراحی و اجرا با وقف همراه باشد. همچنین باید به این نكته توجه كنیم كه ساخت مساجد با سرمایه ملی انجام می‌شود و در عین حال مساجد كاركردها و كاربردهای فراوانی برای شهروندان دارند همانطور كه بیمارستان به درمان جسمی بیماران كمك می‌كند مساجد نیز در درمان معنویات نقش موثری ایفا می‌كنند و باید از این منظر به آنها اهمیت دارد و آموزه‌ها را برای كیفیت‌بخشی به معماری آنها برای ارتباط بیشتر بنده با خالق به كار گرفت.

وی با اشاره به تزئینات كنونی مساجد نوین كه تمامی توجهات را به خود معطوف كرده و ارتباط معنوی را كمرنگ می‌كنند، افزود: ساخت مسجد همانقدر اهمیت دارد كه ساخت یك مكان تخصصی مانند دانشگاه، مدرسه، بیمارستان. همانطور كه ساخت مسكن نامناسب باعث دلتنگی و اثرات روانی، اجتماعی نامناسبی بر شهروندان می‌شود مسجد نامناسب نیز همین حالات را با شدت بیشتری ایجاد می‌كند. ما در ساخت سایر ابنیه به غیر از مساجد تا اندازه‌ای دقت داریم اما در ساخت مساجد در یكصد سال اخیر كوتاهی‌های فراوانی صورت گرفته است.

نمای داخلی و خارجی مسجد دانشگاه تهران

در طراحی و ساخت مساجد دقت كافی نداشتیم

قهاری تاكید كرد: نزدیك به صد سال است كه در طراحی و ساخت مساجد دقت لازم را نداشته‌ایم و معماری مساجد یكصد‌سال اخیر قابل دفاع نیست.

به گفته این معمار، ایران حدود ۶۰ هزار مسجد دارد كه بیشتر آنها برای خواندن نماز در مدت زمان كوتاه طراحی شده‌اند. قهاری معتقد است: مساجد ساخته شده به ویژه در دوران صفوی نشان می‌دهد كه معماری آن زمان توانسته جامعه را به خواسته‌های معنوی آنها برساند. در مقابل مساجدی تازه ساز قرار دارند كه حتی برای چند دقیقه نماز خواندن، شهروندان صبر و تحمل ندارند. اینها در حالی است كه در سال ۸۵ انجمن مفاخر معماری ایران هفته‌ای را تحت‌عنوان هفته مساجد برای اهمیت و جایگاه مساجد تخصیص داد اما پس از مدتی به فراموشی سپرده شد.

رئیس انجمن مفاخر معماری ایران در پاسخ به این پرسش كه وجود دو مسجد كاملا متفاوت از نظر معماری در كلانشهر تهران مثل مسجد سپهسالار و مسجد شهرك غرب را چطور ارزیابی می‌كند؟ گفت: معماری دانش وسیعی است كه الزاما مختص به كاشی‌كاری، آرك، دیوارها و آیینه‌كاری و به‌طوركلی تزئینات نمی‌شود بلكه فضای روحانی بدین معناست كه در ابتدا شهروندان فرصت مناسب برای حضور داشته باشند و فضا القا كننده آرامش و معنویات باشد.

قهاری در پاسخ به این سوال كه آیا معماری مصلی تهران منطبق با معماری ایرانی اسلامی است یا خیر؟ اظهار كرد: در مورد معماری مصلی امام خمینی تهران باز هم تاكید می‌كنم كه تزئینات نشان‌دهنده معماری ایرانی اسلامی نیست. البته می‌توان از زمانی كه نمازگزاران برای حضور در مسجد اختصاص می‌دهند به كاركردی كه آن مسجد در تلطیف فضا و ایجاد شرایط معنوی دارد پی برد.

وی در پایان معماری مسجد تهران را از نمونه‌های مدرنی نام برد كه در جذب نمازگزاران و ایجاد شرایط معنوی مناسب تاثیرات فراوانی داشته است. /