اگر نگاهی فراتر از ملی و یک ایرانی به بناهای تاریخی و اهمیت آن داشته باشیم جاذبه توریستی مهمترین دلیل برای حفظ آثار ملی‌ست. امروزه صنعت گردشگری به عنوان یکی از صنایع درآمدزا برای کشورها حائز اهمیت است و کشور پهناور ایران از این قاعده مستثنی نیست و می‌تواند از موقعیت تاریخی خود برای جذب توریسم استفاده کند.
اصفهان یکی از همین شهرهای تاریخی است، شهری که به گفته مدیرکل راه و شهرسازی این استان در حال مرگ خاموش فرهنگی است. می‌خواهیم از بنایی بگوییم که ۸۳ سال قدمت دارد و آن، کارخانه نساجی"ریسباف" اصفهان در حاشیه جنوبی زاینده رود است.
ریسباف تنها اثر ماندگار معماری صنعتی اصفهان است که در دوران پهلوی اول در سال ۱۳۱۲ شمسی تاسیس شد. بر همگان آشکار است که چنین بناهای تاریخی ضمن حفظ اثر و بهسازی باید پیوست فرهنگی و تاریخی خود را حفظ کند.
کارخانه صنعتی – تاریخی ریسباف اصفهان در تاریخ هشتم مردادماه سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۰۱۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده و بر اساس قانون هر کس به مجموعه‌های فرهنگی-تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است خرابی وارد آورد علاوه بر جبران خسارات وارده به حبس محکوم می‌شود. لذا اهمیت بناهای تاریخی به حفظ آن است و تخریب آن جای برگشتی ندارد هر چند سخت ترین احکام قضایی در مورد تخریب کنندگان صادر شود.
کارخانه تاریخی ریسباف اصفهان در حال حاضر در مالکیت بانک ملی قرار دارد اما این سوال در ذهن هر ایرانی خطور می‌کند که علت خرید این بناهای تاریخی توسط یک بنگاه اقتصادی چیست؟ یک بانک چه هدفی از خرید این اماکن دنبال می‌کند؟ برای اینکه یک قضاوت عادلانه داشته باشیم اهداف فرضی خرید این بنای تاریخی از سوی یک بانک به عنوان بنگاه اقتصادی را بررسی می‌کنیم؛ بانک از مالکیت این بنای تاریخی می‌تواند دو هدف داشته باشد یا این بنا را تخریب و بهره برداری تجاری از آن داشته باشد یا ضمن حفظ اثر تاریخی از این بنا استفاده تاریخی کند. اگر هدف فرضی اول مد نظر باشد که حکم بند قانونی مذکور را دارد چرا که تخریب آثار تاریخی که به ثبت ملی رسیده باشند مغایر قانون است و اما اگر هدف بانک استفاده فرهنگی باشد چرا این اثر باید در اختیار یک بنگاه اقتصادی باشد؟ مگر مردم و به طور خاص شهروندان اصفهانی نباید از این بنای تاریخی استفاده کنند؟ بنابراین مالکیت کارخانه قدیمی ریسباف اصفهان توسط بانک ملی توجیه منطقی ندارد.
در همین زمینه هیأت وزیران در جلسه ۱۱ آذرماه ۸۸ به استناد ماده (۱۱۸) قانون محاسبات عمومی مصوب کرد که مالکیت ساختمان تاریخی متعلق به بانک ملی ایران واقع در خیابان استانداری و کارخانه ریسباف در خیابان چهار باغ با رعایت قوانین و مقررات مربوط به سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به منظور ایجاد موزه منطقه‌ای اصفهان انتقال یابد که این مصوبه در اجرا با اعتراض بانک ملی مواجه شد.
مسئولان بانک ملی با این توجیه که بانک حافظ و پاسخگوی منافع سپرده گذاران عمومی و سهامداران کارخانه ریسباف است و از طرفی مالکیت عین ملک مذکور به بانک ملی و ۹۹ درصد سهام آن متعلق به شرکت سرمایه گذاری بانک ملی ایران است بانک در راستای استیفای حقوق سهامداران و سپرده گذاران اقدامت قانونی در خصوص رفع ادعای سازمان میراث فرهنگی انجام خواهد داد.
در نهایت بانک ملی درخواست لغو این مصوبه را به هیات دولت فرستاد که در نتیجه، کمیسیون مستند‌سازی هیات وزیران با ریاست وزیر دادگستری وقت تشکیل شد و سرانجام با بررسی مستندات، درخواست ابطال این مصوبه رد شد.
در راستای مصوبه هیأت وزیران مبنی بر تبدیل این بنای تاریخی به موزه منطقه‌ای اصفهان، وزارت راه و شهرسازی در نظر دارد با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ضمن حفظ اثر تاریخی، این بنا را بهسازی کند تا به موزه منطقه‌ای اصفهان یا یک مرکز فرهنگی برای استفاده عموم تبدیل شود. به همین منظور برای خبردار شدن از آخرین وضعیت کارخانه و مالکیت بانک ملی در محل کارخانه حاضر شدیم.
آخرین تصاویر منتشر شده از سردر کارخانه یک تابلوی قدیمی در رسانه‌های مکتوب و مجازی با عنوان "شرکت ملی ریسباف وابسته به بانک ملی" بود اما در آخرین بازدیدی از این بنای تاریخی اولین موضوعی که توجه ما را جلب کرد تغییر سردر قدیمی به یک تابلوی جدید با عنوان "بانک ملی ایران – واحد تحقیق، پژوهش، مهندسی و املاک" بود.
در ابتدا درب کارخانه باز بود، داخل محوطه باز کارخانه شدیم؛ دو نفر در نگهبانی بودند. آخرین وضعیت کارخانه را جویا شدیم گفتند: "حدود یکماه است که یکی از واحدهای اداری بانک ملی در اینجا مستقر شده است"، برای اطمینان به یکی از ساختمان‌های کوچک کارخانه رفتیم. یکی از واحدهای اداری بانک در آنجا مستقر بود. یکی از اشخاص حاضر در این واحد محترمانه به سوالات ما پاسخ نداد و اعلام کرد: "برای بازدید نیاز به اخذ مجوز از امور شعب بانک ملی اصفهان است".
در همین زمینه از مدیر کل راه وشهرسازی استان اصفهان دلیل استقرار یکی از بخش‌های اداری بانک ملی در کارخانه ریسباف و همچنین تغییر سردر کارخانه و نصب تابلوی را جویا شدیم که وی توضیح داد: همان‌طور که می‌دانید، بانک ملی مالک آنجاست و استنباط شخصی من این است در ماه‌های اخیر که بحث تملک کارخانه از سوی وزارت راه و شهرسازی مطرح شده، بانک برای آنکه نشان دهد کارخانه ریسباف متروکه نیست، اقداماتی همچون نصب تابلوی بانک ملی یا انتقال تعدادی کارمند و بخش اداری به آن را انجام داده است.
به گفته محمودزاده کارخانه ریسباف اصفهان تنها بازمانده دوره صنعتی اصفهان در قرن اخیر است. محمود زاده با بیان اینکه در قرن اخیر چند کارخانه صنعتی در اصفهان داشتیم که مربوط به دوره ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ است، افزود: کارخانه تاریخی ریسباف نیز متعلق به سال ۱۳۱۲ است. وی ادامه داد: در آن مقطع کارخانه‌های ریسندگی نقش بسیار پررنگی در اقتصاد اصفهان داشتند، به همین دلیل چندین کارخانه ریسندگی دیگر تأسیس شد که در حال حاضر کارخانه تاریخی ریسباف تنها بازمانده آن مجموعه کارخانه‌های ریسندگی و بافندگی اصفهان در ابتدای این قرن است.
مدیر کل راه و شهرسازی اصفهان افزود: با تلاش مجموعه مدیران اصفهان، این کارخانه به ثبت ملی رسیده تا به نوعی جلوی تخریب تنها بازمانده کارخانه‌های ریسندگی قدیمی اصفهان گرفته شود چون متأسفانه سایر کارخانه‌ها به دلایلی تخریب و تفکیک، به واحدهای مسکونی تبدیل شدند و به فروش رسیدند. محمودزاده ادامه داد: مالکیت این کارخانه متعلق به بانک ملی است و تا به حال مسئولان بانک ملی چندین بار آگهی فروش آن را در نشریات منتشر کرده‌اند؛ با این حال نتوانسته‌اند کاری از پیش ببرند.
امضای تفاهم نامه انتقال مالکیت کارخانه ریسباف
محمود زاده با بیان اینکه مساحت این کارخانه حدود شش هکتار است، گفت: از انعقاد تفاهم‌نامه‌ای با امضای محمدسعید ایزدی معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری، استاندار اصفهان، رئیس سامان میراث فرهنگی، شهردار اصفهان و شورای اسلامی شهر اصفهان خبر داد و گفت: موضوع این تفاهم نامه انتقال مالکیت کارخانه ریسباف از بانک ملی به شرکت عمران و بهسازی شهری ایران است تا این اثر باستانی بازسازی و احیا شود و برای اصفهان و مردم این شهر باقی بماند. وی افزود: این تفاهم‌نامه امضا شده و همه افراد دخیل در این موضوع آن را امضا کرده‌اند و در حال حاضر فقط منتظر امضای وزیر محترم راه و شهرسازی هستیم که البته وی از این مسأله استقبال کرده است.
مجوز شهرداری به بانک ملی برای ساخت و ساز تجاری در ریسباف
مدیر کل راه و شهرسازی اصفهان تصریح کرد: وزارت راه و شهرسازی به دنبال این نیست که کارخانه ریسباف به رایگان تملک شود تا بانک ملی در مقابل آن موضع بگیرد. مدیرکل راه وشهرسازی استان اصفهان با تاکید بر اینکه سال‌هاست کسی توجهی به این بنای تاریخی ندارد و در حال تخریب است، گفت: شهرداری اصفهان به بانک ملی پیشنهاد کرده که برای قطعه‌ای از مساحت کارخانه، مجوز تجاری می‌دهد تا بانک با ساخت و ساز در آنجا، فعالیت اقتصادی داشته باشد.
وی افزود: در همین زمینه با استاندار اصفهان صحبت کردم؛ وی از ما پرسید که آیا شما توان تملک این کارخانه را دارید؟ پاسخ دادم که ما تمام تلاش خود را می‌کنیم تا شاکله کلی کارخانه حفظ شود؛ اگر این اقدام صورت گیرد کار بزرگی انجام شده که در سطح بین‌المللی برای اصفهان حائز اهمیت است. محمودزاده تاکید کرد: احیای بنای تاریخی ریسباف و تبدیل آن به مرکز فرهنگی علاوه بر اینکه از منظر بین‌المللی برای ایران مهم است، جزء ذخایر فرهنگی صفهان باقی خواهد ماند.
مرمت بنای تاریخی ریسباف و تبدیل به مرکزی فرهنگی
مدیرکل راه و شهرسازی اصفهان درباره کاربری این بنای تاریخی بعد از بهسازی ادامه داد: نظر ما این است که به عنوان فضاهای فرهنگی مانند موزه منطقه‌ای برای اصفهان مورد استفاده قرار گیرد ضمن اینکه وزارت راه و شهرسازی، به هیچ عنوان به دنبال انتفاع از این کارخانه نبوده و تمام تلاش ما حفظ این اثر است.
یک نهاد اقتصادی وظیفه حفظ میراث فرهنگی را ندارد
محمودزاده با بیان اینکه بانک به عنوان نهاد اقتصادی، وظیفه‌ای در خصوص حفظ میراث فرهنگی ندارد، گفت: بانک به دنبال سود اقتصادی است. بزرگ‌ترین آرزوی بانک این است که این مکان را به قطعات تفکیکی تبدیل کرده و به فروش برساند. ما هم به عنوان دولت، به دنبال سودجویی و تقابل با شهرداری و بانک ملی نیستیم. بلکه وزارت راه و شهرسازی به دنبال بهسازی این بنا و تبدیل کارخانه به یک اثر فرهنگی و میراث جاودان برای اصفهان است.
به گفته مدیرکل راه و شهرسازی استان اصفهان، مسئولان بانک ملی می‌گویند این کارخانه از املاک آنهاست و آنها باید به سهامداران و هیأت مدیره بانک پاسخگو باشند، پاسخی هم که ما به بانک داده‌ایم این است وزارت راه و شهرسازی به قیمت کارشناسی کارخانه را تملک می‌کند تا بتوانید پاسخ هیأت مدیره بانک را بدهید. وی افزود: راه دوم این است که همین وضعیت ادامه یابد و در این شرایط کارخانه تا چند سال دیگر تخریب می‌شود. در حالی که وظیفه ما حفظ میراث برای آیندگان است.
شرایط برای تملک ریسباف مهیا است
محمودزاده ادامه داد: هر تملکی قطعا نیازمند اعتبار است و منابع استانداری و میراث فرهنگی نیز محدود است. پیشنهاد من برای تملک کارخانه ریسباف با استقبال بسیار خوب ایزدی مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری و شخص دکتر آخوندی وزیر راه و شهرسازی و استاندار اصفهان مواجه شد.
در حال حاضر شرایط این تملک مهیاست و اگر این اقدام انجام شود، کار بسیار با ارزشی در سطح بین‌المللی و اقدامی بی‌نظیر در سطح منطقه‌ای صورت گرفته است.
همکاری وزارت راه و شهرسازی با میراث برای احیای بنای تاریخی
وی گفت: تمام تلاش ما این است که پله نخست را محکم برداریم و مشکلات مربوط به تملک کارخانه ریسباف اصفهان را رفع کنیم و در پله‌های بعدی از میراث فرهنگی بخواهیم تا با استفاده از کارشناسان مرمت و محفظ میراث فرهنگی خود، وزارت راه و شهرسازی را در فرآیند بازسازی و احیای بنای تاریخی کارخانه حمایت کنند. همچنین از سایر نهادهای مرتبط مانند شهرداری و شورای اسلامی شهر اصفهان درخواست می‌کنیم تا از هر حمایتی برای تبدیل این کارخانه به فضای فرهنگی دریغ نکنند.
علت پافشاری بانک ملی برای حفظ تملک ریسباف
محمودزاده افزود: هدف ما، تبدیل نگاه دستگاه‌ها به بحث تملک ریسباف اصفهان، به نگاهی فرابخشی است تا این نگاهی که در میان دستگاه‌ها مبنی بر انتفاع وزارت راه و شهرسازی از تملک این بنا از بین برود؛ شاید یکی از عللی که بانک با تغییر مالکیت ریسباف مخالفت می‌کند به این دلیل است که چند دستگاه برای تملک این بنا کاندیدا شده‌اند، در صورتی که اگر همه دستگاه‌ها دست به دست هم بدهند تا این میراث خفظ شود، خدمت بزرگی به فرهنگ اصفهان و کشور شده است.
مزیت‌های کارخانه ریسباف
مدیرکل راه و شهرسازی استان اصفهان افزود: کارخانه ریسباف اصفهان دو مزیت فوق العاده دارد؛ نخست اینکه در محور بافت تاریخی فرهنگی اصفهان است. محور تاریخی اصفهان از میدان کهنه و مسجد جامع عتیق آغاز شده و تا چهار باغ عباسی، سی و سه پل، چهارباغ بالا و باغ رضاقلی خان ادامه داد و مزیت دوم هم مجاورت آن با رودخانه زاینده رود است.
ریسباف؛ آخرین بازمانده از بین ۱۶ کارخانه نساجی
در ادامه گفت و گویی با یکی از پیران صنعت نساجی و مدیرعامل اسبق کارخانه شهررضای جدید انجام دادیم، او جلیل یکدانه متولد سال ۱۳۱۰ است. از وی درباره ریسباف و نظرش درباره حفظ بنای تاریخی آن پرسیدیم. او می‌گوید: شنیدم نظر مسئولان نظام این است که بنای تاریخی ریسباف حفظ شود. وی افزود: در آن زمان نزدیک کارخانه ریسباف کارخانه‌های نساجی شهررضای جدید، زاینده رود و وطن بودند که تبدیل به آپارتمان شدند. این کارخانه ریسباف هم آخرین بازمانده آن کارخانه‌های تاریخی است.
این صاحبظر در حوزه نساجی از فعالیتش در کارخانه شهررضای جید می‌گوید: "من کارمند معاون اداره حقوقی بانک تهران بودم، در آن زمان بانک تهران به کارخانه شهررضای جدید وام داد اما این کارخانه نتوانست بدهی خود را به بانک پرداخت کند که در نهایت بانک تهران کارخانه شهررضای جدید را در ازای مطالبات خود تملک کرد و من که نساج نبودم را بنا به صلاحدید به عنوان مدیرعامل کارخانه شهررضای جدید منصوب کردند و ۸ سال مدیرعامل این کارخانه بودم.
علاوه بر ریسباف ۱۵ کارخانه دیگر نساجی وجود داشتند که الان تبدیل به واحد مسکونی شدند و آخرین بازمانده ریسباف است. واقعا نیاز است بنای تاریخی و اثر قدیمی این کارخانه حفظ شود. وی نظرش درباره تبدیل بنای تاریخی ریسباف به موزه منطقه‌ای اصفهان یا یک مرکز فرهنگی مثب بود و از آن استقبال کرد و گفت: "اگر در این بنا تجاری سازی شود علاوه بر اینکه شهر اصفهان شلوغ می‌شود بنای تاریخی آن نیز از بین می‌رود".
نظر یک راننده تاکسی اصفهانی درباره ریسباف
نظر مردم درباره ریسباف نیز خالی از لطف نیست کسانی که میراث فرهنگی در اصل متعلق به آنهاست. به سراغ یکی از شهروندان اصفهانی در نزدیکی کارخانه ریسباف که راننده تاکسی بود رفتیم. او درباره ریسباف می‌گوید: "این کارخانه را داغون کردند و چیزی از ریسباف باقی نمانده، تنها درب ورودی آن باقی مانده است، ساختمان‌های قدیمی زیادی داشتیم اما الان به فروش رسیده اند".
او ادامه می دهد: "دیوارهای این کارخانه خیلی بلندتر از الان بود اما الان کوتاهتر شده ضمن اینکه درخت‌های چنار قطور در حاشیه آن بود که شبانه این درختان را قطع کردند."
از اینکه قرار است اینجا به چه بنایی تبدیل شود از او پرسیدیم که اطلاع نداشت اما گفت: "آنچه که شنیدیم این است که قرار است این بنا به منطقه مسکونی و تجاری تبدیل شود". این شهروند اصفهانی می‌گوید: "بیشتر مناطق تاریخی را خراب کردند، اگر بافت تاریخی چهارباغ عباسی حفظ می‌شد واقعا زیبا بود اما الان همه این منطقه که بافت قدیمی داشت خراب شده"
از وی درباره تبدیل کارخانه ریسباف به یک مرکز فرهنگی یا موزه منطقه‌ای سوال کردیم که با خنده گفت: "بدون تعارف می‌خواهم بگویم به عنوان یک شهروند علاقه دارم این بنا به موزه منطقه‌ای تبدیل شود اما به عنوان یک راننده تاکسی دوست دارم تبدیل به یک مرکز تجاری شود تا کار ما رونق یابد!"
یکی از کاسبان محل که در نزدیکی ریسباف فعالیت می‌کرد گفت: "شورای شهر روبه روی کارخانه ریسباف یعنی کارخانه بافناز را خریداری کرد و مجمتع مسکونی ساخت که در حال حاضر نیز در حال ساخت و ساز هستند و تنها سردر بافناز مانده است. یکی از ساختمان‌های شورای شهر در همین محدوده مستقر است."
درخواست یک کاسب محل از مسئولان درباره بافت تاریخی ریسباف
این شهروند اصفهانی اضافه می‌کند: "اگر به موزه یا منطقه فرهنگی تبدیل شود به عنوان میراث برای آیندگان باقی می‌ماند، اینجا یک منطقه خوب اصفهان است و قیمت‌ها بالاست از این جهت صاحبان این املاک ترجیح می‌دهند به تجاری سازی بپردازند اما میراث فرهنگی باید این بناها را با قیمت کارشناسی خریداری کند تا بافت تاریخی آن حفظ شود".
وی می گوید: "درخواست ما این است که ضمن حفظ بافت تاریخی کارخانه اصفهان، این بنا به یک موزه منطقه‌ای تبدیل شود اما به دلیل اینکه ارزش مادی دارد مطمئنا این بافت توسط مالکان تخریب و نسبت به ساخت و ساز اقدام می‌کنند."
این کاسب محل ادامه داد: "شهرداری شبانه بخشی از بافت را خراب می‌کند تا این بنا به مرور زمان تخریب شود بعد اعلام می‌کنند که این اثر به خودی خود تخریب شده است."
وی تاکید کرد: "تخریب بافت تاریخی شهر روبه پیشرفت است و باید این بافت بماند".
یکی دیگر از کاسبان محل در همان منطقه کارخانه ریسباف درباره این بنای تاریخی می‌گوید: "از این بنا به عنوان کاربری‌های بافت تاریخی استفاده شود. از او سوال کردیم چقدر از ایجاد یک محیط فرهنگی یا موزه استقبال می‌کند که پاسخ داد: "نمی‌دانم اما تنها درخواستم این است که کارخانه ریسباف از این وضعیت نجات پیدا کند چون تا یاد دارم شهرداری هرسال فقط دیوارهای آن را رنگ می زند".
و در آخر...
اگر ملاک؛ صاحبان اصلی شهر و نظر فرهنگیان، دانشگاهیان و متخصصان است آنها می‌خواهند سرنوشت بنای تاریخی کارخانه نساجی ریسباف به عنوان تنها بازمانده ۱۶ کارخانه نساجی به سرنوشت دیگر کارخانه‌های تاریخی اصفهان که تبدیل به منازل مسکونی شدند نشود. بناهای تاریخی میراث آیندگان است باید در حفظ و احیای آنها دست همت دهیم و از هیچ کوششی دریغ نکنیم.