تناوب و شدت خشکسالی هیدرولوژیکی را باید در محدوده حوزه آبخیز بررسی نمود. گرچه مبدا و منشا تمامی خشکسالی‌ها کمبود بارش می‌باشد که خارج از اراده و اعمال بشری است اما هیدرولوژیستها بیشتر توجه خود را صرف نحوه به پایان رساندن این پدیده و این دوره در حوزه آبخیزو سیستم هیدرولوژیکی معطوف می‌کنند.

خشکسالی های هیدرولوژیکی معمولا همزمان با خشکسالی‌های اقلیمی و کشاورزی نبوده و با تاخیری نسبت به آنها روی می‌دهد چرا که زمان طولانی تری مورد نیاز است تا اینکه این کاهش بارش بتواند خود را در اجزائ سیستم هیدرولوژیکی از قبیل کاهش رطوبت خاک ، جریان آب رودخانه ها و یا سطح آب دریاچه ها و مخازن نشان دهد. بنابر این نقش و تاثیر خشکسالی هیدرولوژیکی در بخشهای مختلف اقتصادی و اجتماعی کاملا متمایز از یکدیگر است .

بعنوان مثال کاهش بارندگی می‌تواند باعث نقصان و کاهش سریع رطوبت خاک گردد که این امر در وهله اول توسط متخصصین و مسئولین کشاورزی قابل مشاهده و فهم خواهد بود و مسئولین نیروگاه‌های برقابی و یا محیط زیست با تاخیر چند ماهه ای ممکن است اثرات آن را دریابند . از طرف دیگر آب جاری و یا آب ذخیره شده در سیستمهای هیدرولوژیکی از قبیل رودخانه ها و مخازن بهره برداران متعددی داشته و استفاده های چند منظوره همانند کنترل سیلاب، آبیاری، کشتیرانی، بهداشت و شرب، ماهیگیری و حیات وحش از انها بعمل می آید و لذا پیامدها و شدت اثرات خشکسالی هیدرولوژیکی را افزون تر و پیچیده تر می‌سازد و در هنگام وقوع خشکسالی رقابت بر سر استفاده از منابع آبی باعث بروز کشمکشهای بین استفاده کنندکان از اب می‌گردد.

2-1  - نقش عوامل غیر اقلیمی در خشکسالی هیدرولوژیکی

     هر چند عوامل اقلیمی بعنوان عامل اصلی و اولیه خشکسالی شناخته میشوند اما نمیتوان از نقش سایر عوامل موثر و تشدید کننده پدیده خشکسالی همانند تغییرات وسیع در کاربری زمین مثلا جنگل تراشی(deforestation ) تخریب خاک (land degradation)   و یا عملیات عمرانی از قبیل ساخت سدهای بزرگ که مشخصات هیدرولوژیکی حوزه آبخیز را تحت تاثیر قرار میدهند غافل بود. سیستمهای هیدرولوژیکی حلقه اتصال مناطق مختلف به یکدیگر هستند و کمبود بارش در یک منطقه ممکن است مناطقی خارج از محدوده خود را نیز تحت تاثیر قرار دهد. بعنوان مثال کمبود بارش درمناطق بالادستی حوزه آبخیز ، تمام حوزه را با خطر خشکسالی مواجه خواهد ساخت . خشکسالی چند ساله اخیر شرق کشور به تبع از خشکسالی مناطق بالادستی حوزه آبخیز هیرمند در کشور افغانستان که منجر به قطع آب و خشک شدن رودخانه هیرمند گردیده بود نمونه بارزی از این تاثیرات است .

علاوه بر این تعییرات کاربری اراضی در بالادست حوزه آبخیز مشخصه های هیدرولوژیکی حوزه از قبیل نفوذپ این تغییرات ذیری و میزان تولید رواناب را تحت تاثیر قرار داده وابتدا موجب وقوع سیل و نهایتا خشکسالی در پایین دست خواهد شد. بنابر کاربری از عواملی است که علیرغم عدم وجود تغییرات محسوس درپارامترهای موثر در خشکسالی اقلیمی ممکن است شدت کمبود آب و خشکسالی هیدرولوژیکی را در منطقه تشدید نماید. از دیگر عوامل موثر در تشدید خشکسالی بهره برداری بی رویه از آبهای زیر زمینی میباشد. تشدید استفاده از آبهای زیر زمینی برای بالا بردن سطح زیر کشت فشار مضاعفی را بر منابع آب زیر زمینی وارد ساخته و این فشار فزاینده باعث افت فاحش سفره های آب زیر زمینی میگردد. در سالهای خشکسالی که استفاده از این منابع دوچندان میگردد افت سطح سفره های آب زیر زمینی به حالت بحرانی می رسد.

تخریب اراضی ناشی از چرای مفرط و روشهای نامناسب کشاورزی و آبیاری و متعاقب انها فرسایش آبی و بادی اثرات خشکسالی را تشدید می نمایند. از بین رفتن خاک سطحی موجب کاهش ظرفیت جذب آب خاک و عدم امکان تغذیه آبهای زیر زمینی و نهایتا منجر به بروز سیلاب خواهد شد. در کشور ایران که اصولا سرزمین نسبتا خشکی است سیل و خشکسالی همزاد یکدیگرند. بدلیل شرایط خشک فلات ایران و توزیع زمانی نامناسب بارشها اکث رودخانه های ایران فصلی هستند و میزان جریان در آنها بشدت وابسته به میزان بارندگی است ( بر خلاف رودخانه هایی که رژیم برفی دارند ) . لذا در مواقعی که بارندگی بیش از متوسط درازمدت باشد منطقه مواجه با سیل گشته و در سال هایی که بارندگی کمتر از متوسط باشد با پدیده خشکسالی مواجه خواهیم بود.

الگوهای نامناسب کشت و استفاده از گونه های با نیاز بالای آبی در مناطق خشک نیز میتواند از دلایل بروز خشکسالی باشد.

راندمان آبیاری نیز میتواند از دیگر عوامل موثربر خشکسالی باشد. در ایران راندمان آبیاری حداکثر 35 درصد است یعنی اینکه حدود دو برابر آبی که مورد استفاده قرار میگیرد به هدر میرود . الگوی مصرف آب شرب نیز اثرات خشکسالی را تشدید می نماید.

2-2 - توالی و ترتیب پیامدها و اثرات خشکسالی:

ترتیب و توالی تاثیرات خشکسالی های مختلف بیشترمیتواند به متمایز ساختن و تشخیص هر یک از انواع خشکسالی کمک نماید. معمولا وقتی خشکسالی بروز میکند بخش کشاورزی بدلیل وابستگی عمیق به میزان رطوبت خاک اولین بخشی خواهد بود که اثرات خشکسالی را حس خواهد کرد. میزان آب موجود در خاک بسرعت و تحت تاثیر دوره خشکسالی کاهش خواهد یافت. در صورت ادامه روند خشکسالی سایر مردمی که منابع مختلف آبی استفاده میکنند نیز تحت تاثیر قرار خواهند گرفت . گروههایی از مردم هم که از منابع آب سطحی و زیر زمینی استفاده میکنند اخرین گروهی خوهند بود که این مساله را لمس میکنند. البته میزان این تاثیرات بستگی مستقیم به طول دوره خشکسالی دارد ، مطمئنا دوره های طولانی تر خشکسالی اثرات مخرب تری را ببار خواهند آورد.

هنگامی که خشکسالی اقلیمی به اتمام میرسد و بارش به شرایط طبیعی باز می‌گردد، نوبت به ترمیم شرایط آبهای سطحی و زیر سطحی میرسد که تحت شرایط خشکسالی بشدت افت نموده اند. در این حالت ابتدا رطوبت خاک به حالت طبیعی می رسد و سپس آبهای سطحی ، دریاچه ها ، مخازن و نهایتا سفره های آب زیرزمینی ترمیم میگردند. بنابراین بخشهایی که وابسته به این منابع آبی هستند نیز بترتیب از حیطه اثرات خشکسالی دور میگردند و لذا ابتدا بخش کشاورزی که وابسته به میزان رطوبت خاک است بسرعت و بعد از ان بخشهای وابسته به آبهای سطحی و نهایتا قسمتهایی که به آبهای زیر زمینی وابسته هستند در زمانی طولانی تر از این دایره خارج خواهند شد. واضح است که این دوره زمانی بازگشت به شرایط عادی تابع شدت خشکسالی ، مدت تداوم خشکسالی و میزان بارش بعد از دوره خشکسالی می‌باشد.

منبع: سازمان هواشناسي