مجموعه تاریخی رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان در یک منطقه پرتراکم مسکونی احداث شده است که به عنوان نگینی در مرکز شهر زنجان می درخشد و دارای زیبایی های بی نظیر و بیانگر تاریخ کهن و ارزشمند استان زنجان است.
این بنا در حد فاصل خیابان سعدی و داوود قلی، در کوچه فرهنگ واقع شده و یکی از بناهای جالب توجه و عام المنفعه زنجان به شمار می رفته است. این بنا در سال ۱۳۴۵ ه . ق توسط دو برادر به نام های مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) ساخته شده است.
رختشویخانه جنبه عام المنفعه داشته و بدون دریافت پولی در تمام مدت شب و روز در اختیار شهروندان قرار می گرفته است.
مجموعه تاریخی رختشویخانه زنجان به لحاظ کاربردی یک بنای استثنایی و در نوع خود بی‌نظیر است. این بنا در منطقه پر تراکم مسکونی، موسوم به عباسقلی خان و محله معروف به بابا جامال چوقوری (گودال بابا جمال) احداث شده است که امروزه خیابان سعدی به فاصله یکصد متری از سمت غربی آن عبور کرده و از طریق کوچه فرهنگ به بنای مزبور مرتبط می شود و آب مجموعه از قنات قلعچه حاجی میربهاء الدین تأمین می شده است.
مخزن آب رختشویخانه ۱۷متر طول، ۵.۱۱ متر عرض و هشت متر ارتفاع دارد که با سه واحد پوشش طاق و تویزه برروی جرزها و دیوارها سقف شده است. سطوح داخلی بنا تا ارتفاع چهار متری، دارای اندود ساروجی است و به نظر می رسد که بنا می توانسته تا این ارتفاع با آب پر شود که دراین صورت مخزن گنجایشی در حدود۷۴۰ مترمکعب آب داشته است.
قسمتی از این مخزن به فضایی شبیه تراس که مشرف به محل شستشو (برای اشراف کامل مدیریت بر اعمال استفاده کنندگان) است اختصاص یافته است.
فضای شستشو از ساخت و طراحی جالبی برخوردار است پوشش طاق و تویزه این بنا در میانه بر روی یک ردیف ستون سنگی ۱۱ تایی و در کناره ها بر روی جرزها و دیوارها قرار گرفته است. ستون ها از یکدیگر ۵.۷۰ متر فاصله دارند و ارتفاع قابل مشاهده آنها ۲.۷۰ متر است.
در فضای میانی طاق های بالای ستون ها، گنبدهای عرقچینی نهاده و در هر کدام از آنها پنج نورگیر تعبیه شده است. نورگیرهای دیگری نیز در دیوارها وجود دارد.
بنای رختشویخانه زنجان تنها بنا در جهان با کاربری مخصوص برای رختشویی بانوان است. در هیچ جای دنیا، بنایی با کاربری رختشویی متناسب با شرایط اقلیمی و جغرافیایی که منحصر به گروه خاصی باشد، به غیر از بنای رختشویخانه زنجان احداث نشده است.
این بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره ۱۷۴۷ به ثبت تاریخی رسیده است و به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده قرار می گیرد. بنای رختشویخانه زنجان محل مناسبی برای آشنایی هرچه بیشتر علاقمندان به فرهنگ، آداب و رسوم مردم منطقه است.
بنای رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر که منطبق بر حصار است در منطقه پرتراکم مسکونی، موسوم به عباسقلی خان و محل معروف به باباجمال چوقوری (گودال بابا جمال) احداث شده است.
در این فضا برای شستشوی رختها و دیگر وسایل حوضچه های سنگی متعددی ساخته شده که از طریق مجاری آب از مخزن اصلی تغذیه می شوند و فاضلاب حاصل نیز از طریق کانالی که در زیر پاشویه ها قرار دارد به بیرون بنا منتقل می شود. مجاری آب، حوضچه ها و پاشویه ها از سنگ های تراشیده ساخته شده است.
محل شستشوی رخت به طور قرینه ازچهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه ها تشکیل یافته است. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یک مجرا به طول یک متر به حوض نخستین داخل شده و از سر ریز آن به حوض دومی سرازیر می شود.
در طرفین شرقی و غربی این حوض دو مجرای آب قرار گرفته تا انتهای سالن به حوض سومی که به قرینه حوض دومی ساخته شده، امتداد می یابد.
در وسط جبهه طولی این مجرا در هر طرف یک واحد حوض ایجاد شده به طوری که مجرای مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می کند. در امتداد مجرای موصوف دو ردیف پاشور تعبیه شده که مجرای آب و حوضچه ها را به طور قرینه محاط می کند از این رو به طور کلی محل شستشوی رخت به چهار قسمت تقسیم شده است.
ابتدای شستشو یعنی انتهای جریان آب، به عنوان حوضچه مخصوص لباسهای بسیار آلوده و لباسهای مربوط به افراد با امراض ساری مورد استفاده قرار می گرفته است. مجرای آب واقع در حد فاصل حوضچه دوم و سوم مخصوص لباسهای نسبتا تمیز و محل آبکشی و همچنین حوضچه چهارم مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه آخر (اولین حوض از حرکت آب) محل آب تمیز و خوراکی بوده است.
چنین مجموعه ای با عملکرد یاد شده در هیچ جای ایران مشاهده نمی شود اما سبک معماری، ابعاد و تناسبات رعایت شده در قوسها و تویزه ها با بناهای عام المنفعه هم دوره شهر زنجان قابل مقایسه‌اند.
سیستم کلی آن را به سادگی می توان با مساجد عباسقلی خان، دروازه ارک، مسجد و تکیه قهرمان مقایسه کرد.
بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره ۱۷۴۷ به ثبت تاریخی رسیده است و به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده قرار می گیرد. بنای رختشویخانه زنجان محل مناسبی برای آشنایی هرچه بیشتر علاقمندان به فرهنگ، آداب و رسوم مردم منطقه است.
بنای رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر که منطبق بر حصار است در منطقه پرتراکم مسکونی، موسوم به عباسقلی خان و محل معروف به باباجمال چوقوری (گودال بابا جمال) احداث شده است.