شناسهٔ خبر: 19988 - سرویس مسکن و شهرسازی

جغرافیای نوروز، جلوه‌ای از پایداری فرهنگ ایران‌شهری

منا عرفانیان خاستگاه نوروز، به عنوان یکی از شاخص ترین جشن های به جای مانده از دوران کهن ،ایران باستان است و هنوزمردمان بسیاری در نقاط مختلفی از فلات ایران هرساله آن را جشن می گیرند. از این رو بی تردید می توان این رویداد و آیین ماندگار را به عنوان یکی از قوی ترین و پایدارترین میراث های معنوی درفرهنگ ایران شهری مورد توجه و بررسی قرارداد. "نوروزستان" یا "جغرافیای فرهنگ نوروز" به کشورهایی گفته می شود که نوروز را جشن می‌گیرند.

پس از گذشت سالیان دراز، امروز همچنان نوروز را دربسیاری از کشورهای خاورمیانه ،  قفقاز، شبه قاره هند و بالکان به صورت رسمی جشن می گیرند و در برخی نقاط با وجود رسمی نبودن آن هرساله شمار زیادی از مردم به مناسبت این جشن باستانی آیین ها و مراسمی را بر پامی دارند. نوروز در کشورهای ایران، افغانستان، ارمنستان، مصر، چین ، تاجیکستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان ، ترکیه و پاکستان ، و مناطق کردنشین سوریه و عراق جشن گرفته می شود. مراسم و آیین های این جشن اگرچه دارای ویژگی های مشترکی هستند که هم پیوندی و وحدت میان باورها و گرایش های فرهنگی این مردمان را نشان می دهد، لکن از تنوع و گوناگونی قابل توجهی برخوردار است که  به خوبی می توان آن را نمودی از مفهوم وحدت در عین کثرت به عنوان یکی از ویژگی های فرهنگ ایران شهری قلمداد کرد. اتلاق نام نوروز در سراسر این عرصه جغرافیایی ، دوستی و تعادل با طبیعت به سبب همراهی آن بابهار، پیام شادزیستی نهفته درجشن های نوروز، و نهایتاً تعلق آن به همگان از جمله ویژگی هایی است که نشانگر وحدت میان این خرده فرهنگ های بومی است. از دیگر سوی ، بهره گیری از عناصرمختلف صوری و رفتاری (ملموس و ناملموس ) در برگزاری آیین ها و تنوعی از باورهای نهفته در پس هر یک ، تنوعی معنادار دار را رقم می زند که برآمده ازحکمتِزیستِجغرافیائیوتاریخیتمدنیاستفراترازمرزهاواقوام .

بهروز وجدانی ؛۱۳۷۹ ، با برداشتی از کتاب "آداب و رسوم نوروز" به قلم رضا شعبانی؛ ۱۳۷۸، یکی ازویژگی های نوروز که سبب ماندگاری آن در طول سالیان شده است رابدین گونه بیان می کند که  نوروز صرفاً یک حادثه فرهنگی و اعتقادی نیست ، بلکه از نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، ادبی و سایر زمینه های علمی و ذوقی نیز قابل توجه و بازخوانی است. بر اساس این نظر، در طول سالیان  نوروز همواره به عنوان یک رویداد در تمام شئون زندگی مردم نقش ایفا کرده و هرساله زندگی فردی و اجتماعی میلیون ها نفر در نقاط مختلف جهان را متأثرساخته است.

یکی دیگر از ویژگی های ماندگار نوروزدر طول تاریخ ،  تعلق آن به عموم مردم است. سید محسن محرابی به نقل از ابوریحان بیرونی پنج روز اول را به به جشن عمومی و همگانی منسوب می کند. رویدادی فرهنگی که آزادازتعصباتقومی،تعلق‌هایمحلی را دست مایه همزیستیِخردمندانه وشادکامبایکدیگرقرار می دهد . همشهر،همروستا، وهم هر نوع زیست گاه انسانی را در این پهنه‌یسرزمینی در برمی گیرد ودرروحمردمانی جاری می گردد که نسل های متمادی؛این حوزه یتمدنیرابه هویتِخود پیوند داده اند. آیین های نوروزی با همه تنوع و تکثر خود در این عرصه جغرافیایی باخواستِنیکبختیو خیر برای همگاندر شروع یک سال نو هم دلیوهمزیستیِمهرورزانهدرجهان را پیام رسانی می کنند.  

نهایتاً یکی از مهم ترین ویژگی های نوروز که پایداری و مانایی آن را در گذر زمان سبب گردیده ، قابلیتانطباقآن باارزشهایجهانمعاصرو انگاره های جستجوگر پایداریاست. امروز با شروع فرایند جهانی شدن، شرایط جدیدی برای فرهنگ هارقم خورده که پیوسته تحلیل و میرایی خرده فرهنگ های بومی و آیین های کهن را دربردارد. لکن  به نظر می رسد ،  جشن باستانی نوروز  به سبب ویژگی هایی چون جغرافیای پهناور   آن (نوروزستان)، هم زمانی با بهار طبیعت ، پیشینه باستانی آن در تأکید بر دوستی و مهرورزی و تعلق به همگان دارای ویژگی های عام انسانی و جهانی است. حاکم قاسمی و زهرا ناظری ؛ ۱۳۹۲، در مطالعه ای مقایسه ای بر رویفرهنگ ایرانی و جهانی شدن، "تأکید بر ارزش های اخلاقی و انسانی ، ترویج و تحکیم روابط انسانی و نوع دوستی ، اهمیت دادن به محیط زیست و تأکید بر بهداشت و پاکیزگی" را از ویژگی های انسانی و جهانی فرهنگ نوروز و به عنوان فرصتی برای حفظ و گسترش این فرهنگ برمی شمارد.ازهمین رواست که در سال ۲۰۱۰، میلادی ، روز اول فروردین توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد ، طی قطع نامه ای،  به سبب بزرگداشت آن توسط ۳۰۰ میلیون تن در بیش از ۱۱ کشور جهان ، تحتعنوانفرهنگصلحبهعنوانروزجهانینوروزبهتصویبرسید و به عنوان یک مناسبت بین المللی به رسمیت شناخته شود.

گفتنی است ، مطالب  فوق الذکر بیانی تخصصی در ادبیات موضوعی فرهنگ  باستانی به شمار نمی رود، بلکه صرفاً  طرح موضوعی است در  امتداد طرح توسعه اندیشه ایران شهری کهاز سوی وزارت راه و شهرسازی در سال ۱۳۹۴ مطرح گردید. آن چه نگاشته شد بی تردید مقدمه ایست برای طرح این موضوع و بیش از همه به یادآوری و تأکید بر اهمیت شناخت عمیق نوروز به عنوان یکی از غنی ترین جلوه های ماندگار در فرهنگ ایران شهری که در گذر زمان از دل تحولات و تغییر باورها و اعتقادات مردم عبورکرده و از طریق مانایی خود پیوستگی فرهنگ جغرافیای ایران شهری را موجب گردیده است.  امید است که درک راز ماندگاری نوروز باستانی،  توانمندی آن در حفظ ساختارهای بنیادی و تسلط بر فرهنگ های کاذب جهانی سازی ، گامی مفید در شناخت بن نگره های  اندیشه ایران شهری به شمارآید.

منا عرفانیان سلیم

نوروز ۱۳۹۵