به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، شهرستان سقز دارای دو نقطه شهری (سقز و شهر کوچک صاحب)، سه بخش (مرکزی، زیویه و سرشیو) و ۹ دهستان شامل امام، تیلکوه، خورخوره، صاحب، گل­تپه، ترجان، تموغه، سر و میرده است. شهر سقز در بخش مرکزی شهرستان سقز واقع شده و ارتفاع متوسط آن از سطح دریاهای آزاد ۱۴۹۶ متر است. این شهر هم‌اکنون ۱۵۱۵ هکتار وسعت دارد و بر اساس سرشماری ۱۳۹۰ جمعیتی معادل ١٣٩٧٣٨ نفر داشته است. به طورکلی شهر سقز به عنوان مرکز شهرستان سقز در قسمت شمالی استان وزنه‌­ای قابل توجه بوده و معادل ۴/۱۵ درصد از کل جمعیت شهری استان را داراست و از این لحاظ پس از شهر سنندج دومین شهر بزرگ استان به شمار می‌­رود.

تاریخچه شکل­‌گیری سقز

نام امروزینِ سقز از نام قوم سکا به یادگار مانده ‌است. سکاها مردمانی بومی در این منطقه بوده‌­اند که مصادف با دوره مادها در قلمرو جنوب دریاچه ارومیه می­زیستند. شهر سقز و اطراف آن از زمان­های دور، به دلیل منابع آب فراوان و موقعیت راهبردی آن، محلی مناسب برای سکونت انسان بود و آثار و شواهد به دست آمده از تپه زیویه در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر سقز و نیز محله ناوقلا (میان قلعه) گویای همین امر است.

هسته­ اولیه شهر در ابتدا در قسمت شرقی موقعیت کنونی آن قرار داشت که محدوده‌ه­ای نزدیک میدان مکریان و معروف به کوشکه­له را در برمی‌گرفت. هنوز تپه کوچکی از شهر قدیمی در جوار آسیاب پنج طبقه جاده سنندج باقی مانده است. این شهر همچون دیگر مناطق غرب ایران تحت حاکمیت مادها اداره می­‌شد و دین مردم، زرتشتی بود. پس از فروپاشی مادها سقز همچنان شهری آباد و دارای سکنه بود و در دوره ساسانیان از شهرهای مهم کشور محسوب می‌­شد. این امر را می­‌توان به دلیل نزدیکی به یکی از مهمترین زیارتگاه­‌های ساسانیان (آذر گشسب) نزدیک شهر سقز دانست. در دوره ساسانیان با لشکرکشی اسلام به بانه و سپس سقز، مردم این شهرها به دین اسلام گرویدند. پس از این دوره، دوران حکومت­‌های ملوک­ال طوایفی فرا رسید که با کشمکش‌­های فراوانی همراه بود تا در نهایت در سال ۶۲۰ ه.ق کلول بیگ پسر اردلان شهر سقز را تصرف و به قلمرو خود ضمیمه کرد و این منطقه تا عصر سلطنت قاجاریان تحت حکومت امرای اردلان ماند. پس از به قدرت رسیدن قاجار خاندان اردلان به مثابه حکومتی محلی در منطقه کردستان در مسند قدرت باقی ماندند. در زمان لشکرکشی­‌های روسیه به ایران، سقز یکی از بی­‌ثبات‌­ترین شهرها بود و این روال تا دوره پهلوی ادامه داشت تا در نهایت از این دوره به بعد سقز به عنوان یک شهری رسمی و دارای شهرداری شناخته ­شد.

با توجه با آنچه درباره تاریخ شهر سقز گفته شد، این شهر فراز و نشیب­‌های بسیاری را پشت سر گذاشت تا به سقز کنونی برسد. نقطه پیدایش کنونی شهر، تپه‌ای در بخش مرکزی به نام ناوقلا (مسجد دومناره) به مساحت ۱۶ هکتار شامل محله‌­های کاظم خان(بازار)، سه­رپه­چه(چهارراه) و ناوقلا (مسجد دو مناره) است. قدیمی­ترین محله شهر همان محله بازار است که با گذشت زمان این هسته اولیه بر اثر ارتباط تبریز و سنندج در طرفین گسترش یافت و شکل­‌گیری محلات دیگر را در پی داشت.

روند توسعه کالبدی شهر از سال ١٣٢٥ تاکنون نشان از توسعه ناموزون و بدون توجه به معیارهای شهرسازی و زیست‌محیطی دارد. در ادامه این گزارش گسترش شهر در دوره­‌های مختلف از سال ۱۳۲۵ مورد بررسی قرار گرفته است.

وضعیت جمعیتی شهر

در مورد جمعیت و ساختار جمعیتی گذشته‌های دور شهرستان سقز هیچ اطلاعی در دست نیست؛ اما طبق سرشماری‌هایی که علی‌اکبر وقایع کردستانی در «جغرافیا و تاریخ کردستان» در سال ۱۳۰۹ انجام داد این شهر دارای جمعیتی حدود ۳۴۰۲۴ نفر، ۱۲۲۴ خانوار و ۳۶۰ روستا ذکر شد. به نظر می­رسد این جمعیت با احتساب جمعیت مناطق شهری و روستایی باشد چراکه شهر در سال ۱۳۴۵ تنها ۱۷۸۳۱ نفر جمعیت شهری دارد. این تعداد در مقایسه با جمعیت روستایی این منطقه (۷۴۱۱۲ نفر) تفاوت بسیاری دارد و اختلاف فاحش بین جمعیت شهری و روستایی را در این دوره نشان­ می­دهد. در این دوره زندگی مبتنی بر معیشت روستایی بود و عوامل متعددی در استمرار این نوع زندگی مانند کمبود وسایل ارتباط جمعی و عدم آشنایی کامل روستاییان با زندگی شهری، عدم راه­های مناسب دسترسی، عدم رشد مناسب این شهر برای جذب روستاییان به شهر، عدم فعالیت­های تولیدی و کارخانه­ای و نوعی تجانس زیستی، اجتماعی، تاریخی با روستا و یا روستایی بودن موثر است.

جدول: تحولات جمعیتی شهر سقز دوره ۱۳۹۰-۱۳۴۵

در دوره ۱۳۶۵-۱۳۵۵ حدود ۳۵ روستا خالی از سکنه شد که نشان­دهنده رشد شتابان شهری شدن در این منطقه است. در سال ۱۳۷۰ در این شهر جمعیت شهری به روستایی برتری یافت و از این دوره به بعد جاذبه شهرها و دافعه روستایی باعث خالی شدن روستاها از جمعیت و انباشتگی آن در شهر و به تبع آن شکل­گیری سکونت­‌های نامتعارف شد.

وضعیت اقتصادی شهر

تغییرات نسبت اشتغال برحسب گروه‌­های عمده فعالیت در شهرستان سقز در طی دهه­ ۸۵-۱۳۷۵ نشان­‌دهنده کاهش میزان شاغلان بخش کشاورزی و خدمات و افزایش شاغلین بخش صنعت است.

به طور کلی شهر سقز در این محدوده سیاسی، از جمله دلایل اصلی رونق بخش خدمات، صنعت و کاهش شاغلان بخش کشاورزی است. به عبارت دیگر می­‌توان نتیجه گرفت میزان شاغلان بخش کشاورزی شهرستان، نشان‌دهنده مهاجرت روستاییان شهرستان به شهر سقز است که یکی از مهم­ترین دلایل شکل‌گیری و گسترش محلات حاشیه‌نشین و اسکان نامتعارف در حاشیه شهر و مهاجرت روستاییان به ویژه جوانان روستایی جویای کار به شهر سقز است.

نکته­ قابل توجه در شهر سقز جابه­جایی نقش شهر در سال ۱۳۶۵ از خدماتی به بازگانی و بازگشت آن به خدماتی در سال ۱۳۸۵ است. این روند نشان­دهنده­ افزایش اشتغال در بخش صنعت در سال ۱۳۶۵ است که شاید بتوان یکی از دلایل آن­ را به کارگیری صنایع مونتاژ در شهرها دانست. اما این روند تا سال ۱۳۸۵ سیر نزولی یافت و اشتغال در بخش خدمات رو به افزایش نهاد.

روند گسترش کالبدی شهر سقز

در دوره ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ عناصر شهری شامل کوچه‌های بازار، مسجد جامع و اداره ثبت، شهربانی و ... شکل گرفتند. در این دوره نظام فضایی شهر دستخوش تغییرات عمده‌ای شد. از دیگر اقدامات مهم این دوره احداث کارخانه توتون و چپق‌سازی در سال۱۳۳۰ در بخش شمالی شهر بود. با ایجاد این کارخانه گسترش شهر در آن جهت تغییر کرد و محله‌هایی مانند اداره راه و گاراژ شکل گرفتند. به‌وجودآمدن مجتمع‌های اداری در بخش غربی نیز از عوامل انسانی دخیل در توسعه شهر سقز به سمت شمال و غرب بوده‌است. شهر سقز در فرایند توسعه خود تا سال ۱۳۴۴ به رشد کالبدی خود پیرامون هسته قدیمی و عمدتاً به سمت شرق و جنوب (محله ساحلی) و در سمت شمال و شمال غرب محلات سعدی و چهارراه آزادگان و در نهایت در سمت غرب هسته اولیه شهر محله مسجد جامع بوجود آمدند.

بخش اعظم توسعه کالبدی شهر به دهه­‌های اخیر و به فاصله سال­‌های ۱۳۴۴ تا ۱۳۶۳ مربوط است و شهر توسعه کالبدی قابل ملاحظه‌­ای به­ ویژه از سمت شمال و جنوب شرق می­‌یابد. در این دوره شهر سقز شاهد رشد شتابان جمعیت شهری، توسعه­ افقی و ناموزون بوده است. از محلات شهری که در خلال سال‌­های ذکرشده در کالبد شهر موجودیت یافته‌­اند، از سمت شمال به قسمت محلات سعدی و چهارراه آزادگان و همچنین محلات نصیری، تپه شافعی، کشتارگاه، سی و دو متری، تأمین اجتماعی، حاجی‌آباد، غرب محله نشمیلان، کریم‌آباد، شاناز (شهدا)، جنوب شهرک دخانیات، شهرک نیروی انتظامی و تپه مالان قابل ذکر هستند. در همین دوره زمانی در غرب شهر نیز محله‌های کانی گرمک، جوتیاران، بلوار انقلاب و در قسمت جنوبی آن محلات شهرک دانشگاه، بهارستان بالا و پایین و بهارستان موجودیت یافتند.

رشد کالبدی شهر از سال ۱۳۶۳ تا زمان حاضر نیز شکل­‌گیری محله‌های جدیدی را در گستره شهر  سبب شده که از آن جمله می­‌توان به محلات پشت قبران، بیمارستان و شرق محله نشمیلان در قسمت شمالی شهر، به شهرک­‌های دانشگاه و شریف‌آباد در منتهی‌الیه جنوبی شهر و همچنین به شرق محله نصیری در سمت شرقی شهر اشاره کرد. روستای صالح‌آباد هم به محله‌­ای از شهر تبدیل شد؛ اگرچه هسته اولیه روستا خارج از محدوده است. همچنین در این دوره روستاهای قوخ و تازه­‌آباد به دلیل نزدیک بودن به شهر به مقصد مهاجرت روستاییان بدل شدند که به صورت اسکان غیررسمی گسترش یافته و دارای مساحت و جمعیت قابل توجهی هستند. اخیرا این دو روستا به عنوان محدوده منفصل شهری به شهر سقز الحاق شده‌­اند. طرح مسکن مهر نیز به نوبه خود بر قواره شهر اضافه شد، که بخش اعظم آن در کوهپایه جاقل در شرق شهر احداث شده است. /