به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، شهر امروزی مریوان حدود یک سده پیشینه تاریخی دارد. این شهر مرزی در همسایگی دولت عثمانی قرار داشت و به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار در سال  ۱۲۸۱ خورشیدی در  ۲ هزار قدمی دریاچه زریبار از نو قلعه نظامی بسیار مستحکمی ساخته شد و سال بعد به امر فرهاد میرزا معتمدالدوله عموی ناصرالدین‌شاه بر وسعت آن افزوده شد. جریان بنای این شهر را در کتیبه‌ای که به دیوار مسجد دارالاحسان (مسجد جامع سنندج) نصب شده، شرح داده شده است. در داخل شهر به دستور حاج معتمدالدوله یک باب قنات، حمام و آب انبار احداث شد. بعد از حاج فرهاد معتمدالدوله، حاج محمد علیخان ظفرالملک قلعه را وسعت داد و در داخل آبادی شاه‌آباد چندین باب منزل، یک کاروانسرا و قناتی دیگر احداث کرد. بعدها تمامی این تأسیسات بر اثر شورش و هرج و مرج عشایر کرد منطقه ویران شد. اوایل حکومت پهلوی، حاکم وقت در روستای موسک دژی بنا نهاد که به دژ شاهپور مبدل شد و امروز از آن به عنوان پادگان استفاده می‌شود و فاصله چندانی هم با شهر ندارد. در سال ۱۳۳۶ با تأسیس شهرداری، دژ شاهپور رسماً به مریوان تغییر نام داد.

روند تحولات جمعیتی شهر مریوان ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۰

گسترش حاشیه‌نشینی به دلیل دافعه روستاها

جمعیت شهر مریوان در چند سال گذشته با شتاب بیشتری نسبت به سایر شهرهای استان رشد داشته است. رشد فزاینده جمعیت و عدم برنامه‌ریزی برای اسکان و خدمات این جمعیت که بیشتر مهاجر و کم‌برخوردار بودند در شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی و نابسامان نمود یافت. از عمده‌ترین دلایل مهاجرت روستا- شهری نه جاذبه شهرها بلکه دافعه روستاها است. منطقه مریوان همواره به دلیل موقعیت ژئوپولیتیک، استراتژیک و دارا بودن پتابسیل‌های محیطی مورد توجه و محل فعالیت و تجمع بوده است. همچنین از دلایل مهاجرپذیری مریوان می‌توان به موقعیت مرزی و به تبع آن مبادلات تجاری-بازرگانی (چه به صورت رسمی و چه غیر رسمی)، نقش توریستی شهر که در سال‌های اخیر مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته و سالانه حجمی از گردشگر را به خود جذب می‌کند و خود باعث رونق اقتصادی شده است و از سویی دیگر غیراقتصادی بودن فعالیت‌های کشاورزی و کمبود امکانات و خدمات در روستاهای حوزه پیرامونی شهر مریوان اشاره کرد.

روند رشد کالبدی شهر و سکونتگاه‌های نابسامان

هسته اولیه شهر مریوان در سه نقطه واقع در شمال، مرکز و جنوب شهر فعلی قرار گرفته است. تا سال ۱۳۳۴ جمعیت مریوان ۱۵۰۰ نفر و توسعه عمدتا پیرامون این سه نقطه بود. سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ به دلیل اصلاحات ارضی و مراودات مرزی جمعیت سه برابر شده و مریوان به سرعت گسترش ­یافت و اولین نقطه‌های حاشیه نشینی و فقیر شهری در محله­‌های شمالی و ترخان آباد در این دوره به وجود ‌آمد.

در دهه ۱۳۴۵-۱۳۵۵ مریوان به عنوان یک شهر نوظهور با رشد جمعیت رو به تزاید به منصه ظهور می‌رسد. اصلاحات ارضی و به تبع آن هجوم یک باره جمعیت روستایی به شهرها با روابط گسترده مرزی بین ایران و عراق و امکان کسب درآمد ار طریق مبادلات مرزی هم‌زمان بود. از یک سو جمعیت کثیری از فقرای شهری پیرامون شهر استقرار یافتند و از سویی اقشار نودولتی به وجود آمدند که از قبل درآمدهای سرشار ناشی از قاچاق کالا، ثروتی اندوخته بودند. در این مرحله شاهد پیدایش محلات منفصلی در حوزه پیرامونی میدان استادیوم و نیز حد فاصل میدان سپاه و جهاد هستیم.

مرحله دیگر رشد شهر مربوط به سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ است. در این زمان عوامل متعددی مانند جنگ تحمیلی، جنگ‌های داخلی اوایل انقلاب و بحران‌های اجتماعی –اقتصادی منجر به خالی شدن روستاها و هجوم جمعیت روستایی به سوی مراکز امن­تر، از جمله شهرها شد. هر چند در سال‌های اول جنگ به دلیل بمباران و مشکلات دیگر بخش زیادی از جمعیت شهر آواره شدند، اما در سال‌های انتهایی جنگ و پس از آن جمعیت زیادی راهی شهر مریوان شد. بسیاری از محلات فقیرنشین در این دوره گسترش روز افزونی یافتند؛ تا آنجا که سیمای کنونی شهر در این دوره پی‌ریزی شد. جمعیت مریوان در این سال‌ها به بیش از ۳۰۰۰۰ نفر بالغ می‌شود.

پس از جنگ با گسترش مبادلات مرزی، یک‌باره مریوان رونق اقتصادی و تجاری خود را دوباره به‌دست آورد. انعکاس این ویژگی در ساختار شهر گسترش لجام گسیخته پیرامون شهر است با این تفاوت که این بار نه فقرای شهر بلکه طبقه متوسط بودند که اطراف شهر را تصرف و ساخت و سازهای غیرمجاز را در پیرامون شهر گسترش دادند و این روند تا سال ۱۳۸۵ ادامه یافت و منجر به آن شد که طرح تفصیلی شهر که در سال۸۵ تصویب شده بود کارایی خود را از دست بدهد. بین سال‌های ۱۳۸۵تا ۱۳۹۰ ساخت و سازهای بی‌رویه و خارج از محدوده شدت گرفت و مسئولان را وا­‌داشت طرح تجدید نظر طرح تفصیلی را با افزایش قابل ملاحظه محدوده شهر تهیه کنند به حدی که مساحت ۸۰۰ هکتاری محدوده شهر طرح جامع ۱۳۸۵ به ۹۳۰ هکتار افزایش یافت. روند ساخت و سازهای غیرمجاز پیرامون شهر که برخلاف سکونتگاه­های غیررسمی و آلونکی، گاه از ساختمان‌های مناسب و قابل قبولی نیز تشکیل شده است، تا به امروز ادامه دارد.

اما مطالعات «برنامه ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی و اقدامات توانمندسازی اجتماعات آن­ها با تاکید بر بهسازی شهری مریوان با دیدگاه شهر نگر» در سال ۱۳۹۰ توسط مهندسین مشاور آمایش سرزمین وطن (آسو) و زیر نظر شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران انجام گرفت. پس از تهیه تجدیدنظر طرح تفصیلی در سال ۱۳۹۲ به دلیل افزوده شدن ۱۳۰ هکتار به محدوده شهر، این مشاور شروع به انجام مطالعات تکمیلی کرد که هنوز در حال انجام است. در این مطالعات محله‌های نابه‌سامان بر اساس توسعه شهر تا سال ۹۰ و عدم برخورداری از زیر ساخت‌های کالبدی ۲۱ محله را شامل می‌شود که افزون بر ۳۴۲ هکتار یعنی ۳۶ درصد شهر است و بر اساس شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی و آمارهای رسمی محله‌های غیررسمی در داخل محدوده قانونی شهر ۱۷ محله را شامل می‌شود که مساحتی نزدیک به ۲۰۸ هکتار (۲۲ درصد از کل محدوده شهر) را در بر می‌گیرد. بر اساس این آمارها جمعیتی بالغ بر ۳۰۰۰۰ نفر در شهر مریول در سکونتگاه­های غیررسمی زندگی می‌کنند که یک سوم جمعیت شهر را شامل می‌­شود.

براساس مجموعه شاخص‌های اجتماعی، کالبدی و اقتصادی ۶ محله که کمترین سطح پوشش را در برمی­گیرند و در واقع از نظر همه این شاخص‌ها نابه‌سامان به شمار می‌رفت به عنوان اولویت اول برای اجرای طرح‌های توانمندسازی معرفی شدند. مساحت این محله ها۷۰ هکتار با جمعیت ۱۹۱۶۵ نفر است.

از عمده مشکلات این محله­‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. عدم همبستگی اجتماعی و رعایت استانداردهای شهرنشینی

۲. فقر اقتصادی و بیکاری

۳. در خطر بودن سلامت فردی و محیطی

۴. عدم مطلوبیت و کیفیت فضای زندگی

۵. عدم کفایت زیرساخت‌های شهری و شاخص‌های کالبدی

۶. نارسایی خدمات شهری

شهر مریوان در طی چند دهه گذشته با شتاب گسترش یافته است. محله‌هایی که سال‌های بعد با بی‌توجهی و رکود مواجه و از زیرساخت‌ها، خدمات شهری و اعتبارات کم بهره بوده‌اند؛ با فرسودگی تدریجی کالبدی-فضایی روبه رو شده‌اند. مریوان علاوه بر فرسوده شدن بافت شهری با گسترشی بی سامان و بدون برنامه‌ریزی نیز دست‌وپنچه نرم می‌کند که از دلایل آن می‌توان به شتاب در توسعه کالبدی و مهاجرت یاد کرد و به این نکته نیز اشاره کرد که متاسفانه با ضعف سیستم مدیریت و برنامه‌ریزی نیز مواجه بوده است که از این روند عقب ماند. از سال ۸۵ تا سال ۹۵ حدود ۱۳۰ هکتار به محدوده شهر مریوان اضافه شد و تمام این ساخت‌و‌ساز طی این ۱۰ سال انجام گرفته است. با وجود این که عمر ساختمان‌ها در محله‌هایی که بدون برنامه‌ریزی قبلی به بافت شهر اضافه شدند در مجموع کمتر از ۱۰ سال است، اما به دلیل عدم پیش‌بینی و وجود برنامه مناسب با مشکلات عدیده‌ای چون شبکه‌بندی نامناسب، کمبود زیرساخت‌ها و خدمات شهری و بسیاری مشکلات دیگر روبه‌رو بوده که جواب‌گوی نیازهای ساکنان آن نیست.

باوجود تمام اقدامات انجام شده و تلاش شهرداری، سازمان‌های متولی شهر و نهادهای مردمی در بهبود شرایط سکونتگاه­های نابه‌سامان و غیررسمی شهر، به دلیل محدودیت‌های موجود از جمله کمبود اعتبارات، عدم انسجام  مدیریتی و سازمانی و اجرای برنامه‌های پراکنده و ... موفقیت چندانی در ساماندهی و بهبود شرایط این سکونتگاه­‌ها حاصل نشده است و مریوان و ساکنان آن همچنان به امید روزی هستند که در شهری بدون سکونتگاه نابه‌سامان زندگی کنند.

گزارش از لقمان حقدوست