اغلب مراکز جمعیتی و به‌ویژه مراکز جمعیتی بزرگ کشور، در مجاورت گسل‌های لرزه‌زا قرار گرفته‌اند و دورشدن از گسل‌ها در گستره ایران‌زمین امکان‌ناپذیر است، اگر از یک گسل دور شویم به گسلی دیگر نزدیک خواهیم شد. در چنین حالتی ضروری است فرهنگ زندگی با زلزله را بیاموزیم و گسترش دهیم.
با چنین نگرشی توجه به گسل‌ها و حریم آنها و ساخت‌وساز روی گسل‌ها اهمیت بسیار زیادی پیدا می‌کند. این امر به‌ویژه در مراکز جمعیتی بزرگ نظیر کلان‌شهرها اهمیت بس ویژه‌ای پیدا می‌کند، چه اینکه رخداد زلزله به‌طور مستقیم وابسته به حرکت و گسیختگی در راستای گسله‌هاست و گسل‌ها به‌عنوان چشمه‌های لرزه‌ای شناخته می‌شوند. برای تسری امر تعیین حریم گسل‌ها در گستره شهرها و به‌ویژه کلان‌شهرها، به نظر می‌رسد الگویی که درباره حریم گسل‌های شهر تهران کار شد، الگوی موفقی بوده است و بنابراین توصیه می‌شود در شهرهایی مانند تبریز، مشهد، شیراز، کرمان، کرج و دیگر شهرهای بزرگ کشور نیز دنبال شود.
١- در تجربه تدقیق حریم گسل‌های شهر تهران، ابتدا کارهای انجام‌یافته قبلی در کارگروه ملی زلزله طرح شد و جلسات متعدد با همفکری سازمان زمین‌شناسی و اعضای دائمی استاندارد ٢٨٠٠ و جلسات کارشناسی با صاحب‌نظران و دستگاه‌های مرتبط برگزار شد و با همکاری شورای اسلامی شهر تهران، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و با محوریت کارگروه ملی زلزله با مدیریت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با توافق همگانی و پشتیبانی نهادهای تخصصی نظیر پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله موارد زیر تصویب و برای طرح در شورای‌عالی معماری و شهرسازی به آن شورا ارسال شد:
الف- ممنوعیت احداث ساختمان‌های با اهمیت خیلی زیاد (شامل ساختمان‌های ضروری و خطرزا مطابق تعریف بند ١-٦ استاندارد ٢٨٠٠ ایران) در پهنه گسل‌های اصلی با جابه‌جایی عمده (مطابق بند ٦-٢-٤ استاندارد ٢٨٠٠ ایران).
ب- ممنوعیت بلندمرتبه‌سازی (١٢ طبقه و بیشتر مطابق بند ٥-٦ سند اصلی طرح جامع شهر تهران) در پهنه‌های گسلی اصلی شهر تهران.
ج- بازنگری طرح تفصیلی شهر تهران برای تعریف کاربری‌های مجاز به استقرار در پهنه‌های گسلی (مطابق بند ٦-٢-٤ استاندارد ٢٨٠٠ ایران).
٢- مقرر شد به سازمان زمین‌شناسی مأموریت داده شود تا با همکاری شهرداری تهران (سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران) تدقیق نقشه گسل‌های شهر تهران، به‌ویژه برآورد نرخ لغزش و میزان جابه‌جایی را با تأمین اعتبارات آن از محل ماده‌های ١٠ و ١٢ انجام داده و در بازه زمانی پنج‌ساله، خروجی کار را ارائه کند.
٣- مقرر شد وزارت راه و شهرسازی تهیه و تدقیق نقشه گسل‌های فعال کلان‌شهرهای کشور را با اولویت شهرهای تهران، تبریز، مشهد و کرمان (از سوی سازمان زمین‌شناسی) در برنامه ششم توسعه در دستور کار قرار دهد.
٤- مقرر شد سازمان‌های متولی شریان‌های حیاتی کشور شامل وزارت نفت، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت نیرو و سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه و شرکت‌های مترو با توجه به وجود گسل‌های اصلی در تهران و دیگر کلان‌شهرها، اقدامات ایمنی لازم را با نظارت مراجع ذی‌صلاح رعایت کنند.
٥- مقرر شد ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی کلان‌شهرها به‌وسیله کمیته استاندارد ٢٨٠٠ ایران تهیه و تدوین شود.
همان‌گونه که از موارد گفته شده مشهود است، درباره ساخت‌وساز ساختمان‌های مرسوم و مسکونی، به دلیل نبود ضوابط ساخت‌وساز ممنوعیتی در نظر گرفته نشده است. این ممنوعیت برای ساختمان‌های بسیار مهم (ساختمان‌هایی که ادامه کار آنها پس از رخداد زلزله ضرورت دارد، مانند بیمارستان‌ها) و ساختمان‌های با تعداد بیش از ١٢ طبقه، در نظر گرفته شده است و آن هم در حریم گسل‌های اصلی (گسل‌هایی که طول آنها بیش از ١٠ کیلومتر است). در شکل زیر مساحت پهنه‌های گسلی در گستره شهر تهران نشان داده شده است. مساحت کل حریم‌های گسل‌های شهر تهران اعم از گسل‌های اصلی و فرعی حدود ٨٠ کیلومترمربع است و بیشترین پهنه حریم گسلی مربوط به گسل شمال شهر تهران با حدود مساحت ٣٥ کیلومترمربع است. روی حریم این گسل‌ها یا در مجاورت آنها در شهر تهران، مناطق ١٠ (غرب نواب، جنوب خیابان آزادی، خ کمیل و امام‌خمینی، شمال شرق میدان شمشیری)، منطقه ١٧ (جنوب منطقه ١٠ و محدوده بین غرب نواب، شرق سعیدی، جنوب خ قزوین و شمال خ زمزم)، منطقه ١٤ (محدوده شرق و جنوب شرق تهران، ضلع جنوب پیروزی، شمال شرق میدان خراسان، غرب بسیج مستضعفان) و منطقه هشت (محدوده‌های مجیدیه، نارمک، تهرانپارس و...) با بیشترین تراکم جمعیت ساکن قرار گرفته‌اند. تعداد کل ساختمان‌های تهران حدود یک میلیون و ٢٠٠ دستگاه است که حدود نصف تعداد ساختمان‌های شهر تهران، اسکلت‌دار (فولادی یا بتونی) و نصف دیگر ساختمان‌های بنایی، نیمه‌اسکلتی و مواردی از این قبیل است که در برابر زلزله مقاومت لازم را نخواهند داشت. در شهر تهران مناطق چهار (نارمک، تهرانپارس و... در شرق و شمال شرق تهران) و ١٨ (یافت‌آباد، آذری و... در جنوب غرب) و ٢٠ (ری و... در جنوب تهران) از نظر تعداد ساختمان دارای بیشترین تعداد هستند. از نظر تعداد ساختمان‌های بدون اسکلت مناطق چهار و ١٦ (حوالی ایستگاه راه‌آهن، جنوب تهران) و ٢٠ تعداد بیشتری از ساختمان‌های بدون اسکلت را دارا هستند.
مناطق ١٠، ١٧ و ١٨ دارای بالاترین تراکم ساختمانی در سطح شهر تهران هستند و مناطق ١٠، ١٧، ١٢، ١٦، ١١، ١٤، ٨، ٢٠ و ١٨ نسبت به دیگر مناطق دارای تراکم بیشتر ساختمان‌های آسیب‌پذیر هستند که در این میان، مناطق ١٠ و ١٧ وضعیت نامطلوب‌تری دارند. علاوه بر ساختمان‌های قدیمی و فاقد کیفیت و مقاومت در برابر زلزله، دسترسی و حمل‌ونقل در بافت فرسوده نیز معضل بزرگی است. محدوده‌های با عرض معابر کمتر از شش متر، مشکل حمل‌ونقل و عبورومرور جدی در روزهای عادی را دارند که این امر در صورت رخداد زلزله به‌مراتب بیشتر و منطقه به‌اصطلاح قفل خواهد شد و در نتیجه عملیات امدادونجات غیرممکن و ساعات طلایی امداد مصدومان با معضل ترافیک و عبورومرور از دست خواهد رفت. در شهر تهران مناطقی مانند منطقه ١٠ (بین نواب و آزادی و خیابان قزوین)، منطقه ١٢ (بازار، ١٥ خرداد، مولوی و...)، منطقه ١٧ (جنوب منطقه ١٠، بین قزوین و زمزم)، جنوب شرق منطقه هفت، غرب منطقه ١٤، منطقه مرکز و شمال غرب منطقه ١٦، منطقه ٢٠، ١٨، یک، سه و شش به طور پراکنده، غرب منطقه هشت و ١٩ و منطقه چهار به‌طور پراکنده، دارای معابر کمتر از شش متر به‌طور ویژه هستند. اغلب این مناطق هم دارای تراکم جمعیتی بالا و هم ساختمان‌های با کیفیت نازل هستند. از مساحت ٦٢ هزار و صدهکتاری شهر تهران، بیش از سه هزار و ٧٠٠ هکتار آن بافت فرسوده است، (حدود شش درصد مساحت) و از بیش از یک میلیون پلاک تهران، بیش از ٢٠٠ هزار پلاک، در بافت فرسوده واقع است. (حدود ١٧ درصد پلاک) و از بیش از هشت میلیون جمعیت ساکن تهران، بیش از یک میلیون و صد هزار نفر در بافت فرسوده زندگی می‌کنند (حدود ١٤ درصد). در چنین وضعیتی از جمعیت و ساختمان‌ها و بافت فرسوده در شهر تهران، لازم است علاوه بر مواردی که در بالا گفته شد، به محورهای کاری زیر نیز توجه جدی شود تا کاری که برای تعیین پهنه‌های گسلی در شهر تهران انجام شد، درباره سایر کلان‌شهرها نیز به صورت کار کاملی درآید:
١- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، همه بیمارستان‌های واقع بر حریم گسل‌های اصلی را شناسایی کند و با درنظرگرفتن وضعیت سازه‌ای آنها در درجه‌اول اولویت جایگزینی یا مقاوم‌سازی قرار دهد.
٢- سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس، همه مدارس واقع در حریم گسل‌های اصلی را شناسایی کند و با ملاحظات وضعیت سازه‌ای، در درجه‌اول اولویت نوسازی یا مقاوم‌سازی قرار دهد.
٣- همه ساختمان‌های با اهمیت خیلی زیاد و خطرزا واقع در حریم گسل‌های اصلی شناسایی و زیر نظر شورای‌عالی معماری و شهرسازی، اقدام به جابه‌جایی و تغییر کاربری کنند.
٤- مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی روند اجرائی‌شدن مفاد مصوبه مربوط به حریم گسل‌های شهر تهران را پایش کرده و گزارش سالانه را به شورای‌عالی معماری و شهرسازی ارائه کند.
*رئیس پژوهشکده ساختمان و ابنیه فنی و مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی