بدیهی است اداره اغلب این کارگاه‌ها بر عهده فارغ‌التحصیلان یا دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در مؤسسات معتبر خارج از کشور است تا از این طریق چشم‌اندازی متفاوت از سیستم‌های تحصیلی نوین در عرصه معماری را به‌لحاظ محتوا و روش به نمایش بگذارند. از سوی دیگر، با ورود ابزارها و فرایندهای دیجیتال به عرصه معماری، تمرکز اصلی اکثر کارگاه‌های معماری در ایران غالبا متوجه نرم‌افزار‌های گوناگون شده و محوریت بسیاری از آنها صرفا آموزش این نرم‌افزار‌ها شده است. این در حالی است که فرایند خلق معماری فارغ از ابزارهای متفاوتی که در آن به کار گرفته می‌شود، نیازمند تفکر معمارانه است.
به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی به نقل از روزنامه شرق کارگاه معماری فرانکنشتاین در راستای معرفی سیستمی نوین با تجربه‌ای فراقاره‌ای با تکیه بر فعال‌کردن عنصر خلاقیت در فرایند یادگیری دانشجو، کوششی است که در این جهت گام برمی‌دارد. این کارگاه که تابستان امسال دومین دوره خود را از بیستم شهریور، به‌مدت پنج روز و با هدایت خاویر سن‌خوآن، معمار اسپانیایی و نویسنده مقاله زیر در پردیس هنرهای زیبای تهران، تجربه خواهد کرد، ارائه‌دهنده دیدگاهی متفاوت برای تعمیم فکر خلاق به مقیاس‌ها و جنبه‌های متفاوت معماری خواهد بود. گروه معماری «ج» نیز با تمرکز بر معرفی فعالیت‌های به‌روز بین‌المللی در عرصه معماری به داخل کشور و کمک به ارتقای معماری ایران به سطح جهانی، برنامه‌های گوناگونی در قالب کارگاه‌ها و سمینارها با همکاری شرکای بین‌المللی و دانشگاه تهران برگزار کرده که دو دوره کارگاه فرانکنشتاین نمونه‌ای از آنهاست.
١. ضرورت کسب دیدگاهی متفاوت نسبت به روندهای آموزشی کنونی و بازنگری روش‌های انباشت دانش و کسب مهارت
امروزه اکثر صاحب‌نظران، سیستم آموزشی فعلی را قدیمی و ناکارآمد توصیف می‌کنند. این سیستم در اوایل قرن نوزدهم شکل گرفته و پایان دانشگاه قرون‌وسطایی را رقم زده است. در این دوران مدل‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جدیدی در اروپا در حال شکل‌گیری بودند که به رژیم‌های قدیمی پایان دادند و جمهوری‌های جوان را بنیان گذاشتند. این مدل‌های نوظهور نیازمند افرادی حرفه‌ای بودند که قادر به اداره روندهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جدید باشند. در آن زمان فقط سه الگوی آکادمیک پاسخ‌گوی این تقاضای جدید بود: الگوی مدرسه پلی‌تکنیک فرانسوی، الگوی آلمانی یا هومبولتی و سیستم آنگلوساکسنی.
در ٢٠٠سال اخیر دانشگاه‌ها سیستم آموزشی خود را بر پایه جمع‌آوری دانش از سوی دانشجویانی که برای اجرای وظایفی تعیین‌شده آموزش می‌دیدند، استوار کرده بودند. در آن دوران این وظایف ثابت و مشخص بود و کارورزان می‌توانستند بااطمینان، آینده کاری خود را پیش‌بینی کنند. دانش کسب‌شده برای آنان کافی بود تا از عهده مسئولیت حرفه‌ای خود به‌خوبی بربیایند، درحالی‌که ارتباط میان حرفه‌های مختلف بسیار محدود و بلکه نادر بود.
«در هیچ محیطی به اندازه محیط آموزشی عمومی، اصول عقلانی (راسیونال) سازنده روابط مدرن کسب‌وکار، مقبولیت عام نیافت. دانشگاه‌ها تلاش خود را دوچندان کردند تا نیروی کار باسوادی تربیت کنند که برای خدمت در کارخانه‌هایی با مدیریت متمرکز فردی آماده باشند. این شرکت‌ها و کارخانه‌ها سعی بر این دارند که بدون زیرسؤال‌بردن اتوریته کارفرما، با کارآمدترین روش ممکن به تولید بپردازند».
امروزه دانش و اطلاعات با چنان سرعتی در حال رشد و تغییر است كه توانایی به‌روزسازی و خودآموزی، یکی از نیاز‌های اصلی هر حرفه‌ای تلقی می‌شود. برخلاف گذشته که رد‌و‌بدل‌کردن اطلاعات بسیار سخت و پیچیده بود، در حال حاضر ابزارهای جدید تکنولوژیک نه‌فقط این فرایند را آسان کرده، بلکه ما را تشویق به همکاری و به اشتراک‌گذاشتن اطلاعات می‌کند. ضرورت تغییر سیستم آموزشی دانشگاه‌ها در چنین بستری معنا پیدا می‌کند، یعنی در حقیقت به‌جای تلاش در آموزش دانش، بر روند کسب مهارت‌های جدید از سوی دانشجو متمرکز شده‌اند.
«واژه مهارت به‌منزله توانایی به‌کارگیری مناسب مجموعه‌ای از دانسته‌ها و توانایی‌هایی است که لازمه اجرای صحیح و باکیفیت هر فعالیتی است».
اصولا مهارت‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
- آنهایی که به انتقال دانش و توانایی‌های فنی در بستر رشته دانشگاهی خاصی مربوط می‌شوند.
- آنهایی که در بین همه رشته‌های دانشگاهی مشترک هستند و به شکل‌گیری رفتارها و توانایی‌های عمومی و فردی-اجتماعی مربوط می‌شوند. «... این‌دسته شامل توانایی‌های عمومی مانند کار با رایانه یا دانستن زبان‌های خارجی و توانایی‌های فردی-اجتماعی می‌شود؛ توانایی‌هایی نظیرِ اعتمادبه‌نفس، خودانگیزه‌سازی، خودمختاری، خویشتن‌داری، تعادل احساسات، کنترل تکانشگری، انتقادپذیری، خوداسترس‌زدایی، تحمل ناکامی، ابراز وجود، مسئولیت‌پذیری، توانایی تصمیم‌گیری، احساس همدلی، کار گروهی، جلوگیری از درگیری، وقت‌شناسی، صبر، سخت‌کوشی و...». چنین مهارت‌هایی برای آماده‌سازی دانشجویان و تبدیل آنان به نسل جدیدی از شهروندان که در آینده قادر به نوآوری و فناوری به صورت گروهی هستند، ضروری است.
٢. کارگاه فرانکنشتاین: قصد از آموزش و هدف یادگیری
قصد اصلی کارگاه فرانکنشتاین، توسعه شیوه‌های جدیدی در حیطه کسب توانایی‌های فردی-اجتماعی است. همچنین هدف کارگاه ارائه طرحی معمارانه برای توسعه محله‌ای جدید در قلب کلان‌شهری معاصر است که ویژگی اصلی آن شدت تغییرات اجتماعی-اقتصادی است. محتوای کارگاه را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:
محتوای فنی و معماری: که شامل مبحث «خانه» و «فضای عمومی» می‌شود.
محتوای فردی-اجتماعی: که مرتبط با ایجاد مهارت کار گروهی و خلاقانه است.
٣. محتوای فنی- معماری (خانه و فضای عمومی):
قبل از به‌وجودآمدن ساختارهای آکادمیک، معمار فقط به‌عنوان سازنده قصرها و کلیساها شناخته می‌شد؛ اما با پیشرفت ساختارهای اجتماعی، نقش معمار به‌عنوان مسئول طراحی و ساخت زیستگاه برای بشر شناخته شد و رفته‌رفته بازه‌ای از بناهای سیاسی و مذهبی تا مسکن برای بورژواها و پرولتارها را دربر گرفت. این نقش به‌تدریج گسترش پیدا کرد و شامل مقیاس‌های متفاوتی شد، طوری‌که می‌توان گفت امروزه طراحی و ساخت شهرها به‌عنوان زیستگاه انسان، به هدف اصلی دفاتر معماری در سراسر جهان بدل شده است.
از اواخر قرن بیستم رشد بی‌رویه شهرهای بزرگ به مشکلی جدی تبدیل شد که رفع آن از توانایی‌های فنی برنامه‌ریزی شهری خارج است. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۳۰ بیش از ۶۰ درصد جمعیت جهان در شهرها ساکن باشند و بیش از ۹۰ درصد رشد جمعیت کشورهای در‌حال‌توسعه در شهرها تحقق یابد.
بدون‌شک خانه، سلول اصلی ساختار شهر است و ما در کارگاه‌مان واحد مسکونی را از دو جنبه بررسی خواهیم کرد.
مسکن مقوله‌ای تک‌بعدی نیست: هنگام پرورش ایده اصلی طرح، ظهور نسبت‌های جدید زندگی و ضرورت‌های مترتب بر آن ما را وادار به درنظر‌گرفتن متغیرهای مختلفی می‌کند؛ این متغیرها عبارت‌اند از:انعطاف‌پذیری، تکامل‌پذیری، بازدهی، انرژی و تکنولوژی.
خانه مقوله‌ای مجرد نیست: خانه نماینده فضای خصوصی اشخاص در شهر است، اما بدون‌شک ساختار شهر بسیار پیچیده‌تر از مجموعه‌ای از فضاهای خصوصی است. مشخصه اصلی شهر ایجاد مکان‌های مناسب برای دیدار و گفت‌وگو، بازی و تفریح و تبادل دانش و کالاست. به این دلیل وجود فضاهای جمعی بسیار اساسی است. ما باید برای شهرهایمان طرحی متفاوت با آنچه از گذشته به ارث برده‌ایم، ارائه دهیم و برای ایجاد این سیستم پیچیده (شهر) باید اصول متعددی را در نظر داشته باشیم؛ از جمله: مقیاس، تراکم، انرژی، فضای سبز، اجتماعی‌سازی، به‌روزسازی، سهولت دسترسی و درنهایت اراده سیاسی. به همین علت خانه و فضاهای جمعی مباحث اصلی کارگاه در زمینه ارتقای مهارت‌های فنی-معماری دانشجویان را تشکیل می‌دهند. ما برای طراحی در کارگاه از ٢٥ اثر معماری مسکونی معاصر کمک گرفته‌ایم. این آثار نمونه‌هایی از رویکردهای متفاوت به واحد مسکونی و توپولوژی آن هستند که ما آنها را در این کارگاه قطعات فرانکنشتاین می‌نامیم. دانشجویان جنبه‌های فنی-معماری این آثار را بررسی می‌کنند تا پارامترهای ارزشمندی را که به آنها در طراحی محله موردنظر خود یاری می‌دهد، استخراج کنند.
شرکت‌کنندگان هر روز تصویری جدید از شهر آرمانی خود را که متشکل از فضاهای جمعی و خصوصی است، ارائه می‌دهند. قابل‌توجه است در حد فاصل مقیاس فضای خصوصی و شهری، چند مقیاس میانی وجود دارند که به تنوع چارچوب فضای شهری کمک می‌کنند و امکان بازنگری جنبه‌های مختلف زندگی شهری را فراهم می‌آورند. شهر، محله، خیابان، میدان، کوچه و حیاط خانه، همگی مقیاس‌های قابل بررسی در کارگاه ما هستند. هر روز دانشجویان با به‌کارگیری پرسپکتیو، تناسبات، ابعاد، نقشه و سطح مقطع قادر خواهند بود تا به‌صورتی کلاژگونه تصویر شهر موردنظر خود را ارائه دهند. این تصاویر در روز آخر در قالب یک ماکت نتیجه نهایی کارگاه را به‌نمایش خواهد گذاشت.
مناطق مورد‌بررسی کارگاه‌های فرانکنشتاین تابه‌حال واقع در دو شهر بوده‌اند:
- تهران، کلان‌شهری با جمعیتی بالغ بر ١٨ میلیون که در دل آن، «اراضی مجاور اتوبان چمران در مقطع ده‌ونک» بررسی شد. از شاخصه‌های اصلی این ناحیه می‌توان اولا به زاغه‌نشینان در یک طرف و ثانیا به بافت سنتی ده‌ونک در طرف دیگر اتوبان، اشاره کرد.
- مدیین؛ دومین پایتخت اقتصادی و احتمالا مهم‌ترین شهر کلمبیا در زمینه پیشرفت‌های اجتماعی و شهری. در اینجا محله « نازارت واقع در ناحیه سن‌کرستوبال» بررسی شد که از تراکم ساخت‌وساز به‌شدت رنج می‌برد.
٤. محتوای فردی-اجتماعی (خلاقیت و کار گروهی):
کارگاه فرانکنشتاین علاوه‌بر مهارت‌های فنی-معماری دانشجویان، در پرورش مهارت‌های فردی-اجتماعی آنان نیز اهتمام می‌ورزد. پرورش این مهارت‌ها (که تعدادی از آنها در پایان بخش یك گفته شد) باعث موفقیت دانشجو در بهبود کارایی خود در اجرای وظایف و نقش‌های مختلف در زندگی حرفه‌ای و شخصی او می‌شود. این کارگاه تمرکز خود را روی توانایی‌هایی که کار گروهی و فرایندهای خلاقانه را تسهیل می‌کنند، نهاده است.
خلاقیت: خلاقیت یکی از عوامل پررنگ در حرفه یک معمار است و علاوه‌بر هوش و استعداد ذاتی افراد، روش‌هایی وجود دارند که می‌توانند به رشد و پرورش قوه خلاقیت شخص کمک کنند. خلاقیت اصولا به‌شدت وابسته به انگیزه و احساسات انسان است و بی‌دلیل نیست که دو واژه motivation و emotio ریشه‌ای مشترک در زبان لاتین دارند.
احساسات به‌جای منطق، غریزه به‌جای عرف، بازی به‌جای داوری، فراموشی آموخته‌های قبلی، نگاه مثبت، پرورش احساس آزادی، آزمایش و نمونه‌سازی، یادگیری از خطا، کسب انگیزه، کار با علاقه، کسب شجاعت، بهره‌برداری مثبت از حد معینی از اضطراب؛ اینها عوامل دخیل در رشد خلاقیت به‌حساب می‌آیند.
کار گروهی: همان‌طور که اشاره کردیم، امروزه کار گروهی تبدیل به یک ضرورت شده است، شغل‌ها چندتخصصی شده‌اند و به‌اشتراک‌گذاشتن دانش روزبه‌روز مهم‌تر می‌شود. به‌همین‌دلیل ما باید توانایی‌های فردی-اجتماعی خود را افزایش داده تا بتوانیم فعالیت‌های گروهی‌مان را بهتر اداره کنیم. در این مقوله، معماران شرایط مساعدتری دارند، ولی کماکان نیاز به رشد و پرورش این توانایی‌ها به‌طور آشکار نمایان است. تشکیل گروه، شناخت توانایی‌های شخصی، توجه به حرف دیگران، گفت‌وگو به‌جای رویارویی، طرز فکر غیرخطی و غیرمنطقی، تعریف هدف قبل از تولید محصول، فرایندهای تسهیل کار و رهبری گروه، تشویق به تفنن و آزمایش؛ اینها مواردی است که برای کار گروهی باید به آن توجه کرد.
کارگاه از روش‌های آموزشی مختلفی بهره می‌برد که هدف آنها تهییج و تشویق دانشجویان به یادگیری است به‌طوری‌که می‌توان گفت آموزه اصلی این کارگاه «یادگیری یادگرفتن» است. این باعث می‌شود شرکت‌کنندگان با رضایت و رویکردی مثبت به فعالیت‌های خود بپردازند و توانایی تطبیق خود را با شرایط مختلف زندگی کسب کنند.
٥. استراتژی‌های تدریس (روش‌ها، فعالیت‌ها، منابع و زمان‌بندی):
دانشجویان با شروع از مفاهیمی عمومی مانند چگونگی ایجاد فضای عمومی در شهر و همچنین مسکن به‌عنوان سلول اولیه آن و با استفاده از احساسات خود (و نه منطق) مشغول به آزمایش و بازی با قطعات فرانکنشتاین می‌شوند. آنها می‌توانند با بریدن، کشیدن، کوچک و بزرگ‌کردن و کنار هم قراردادن این قطعات، هر روز صحنه‌ای جدید را از زندگی شهری معاصر خلق كنند.
هر روز صبح، کار کارگاه با معرفی مهارت‌های فردی-اجتماعی، در قالب فیلم، متن و بازی‌های گروهی، شروع می‌شود. سپس گروه‌ها مشغول به‌کار با قطعات فرانکنشتاین می‌شوند و طرح خود را که هر روز از موضوع، ابزار گرافیکی و ابزار معماری متفاوتی تشکیل شده، برای ارائه در پایان روز آماده می‌کنند. علاوه‌بر‌این، دانشجویان در پایان هر روز نظرات و افکار خود را در متن یک نظرسنجی بیان می‌کنند.
خلاصه دستور کار ما به شرح زیر خواهد بود: مهارت‌های فنی- معماری؛ شامل قطعات فرانکنشتاین، موضوع: شهر، محله، میدان، خیابان، ابزار گرافیکی: کلاژ، فوتو مونتاژ، ابزار معماری: پرسپکتیو، تناسبات، مقطع، پلان و مهارت‌های فردی-اجتماعی؛ شامل خلاقیت و کارگروهی.
در روز آخر نیز همه آموخته‌های کارگاه در قالب ماکت‌های گروهی درخواهد آمد و به نمایش گذاشته می‌شود و دانشجویان می‌توانند نظرات میهمان خارجی را درباره طرح خود بشنوند.
ترجمه: اشكان چهلتن . نریمان كیازند./