در دنیایی که ارتباطات، پیچیدگی‌ها و سرعت تغییرات در حال افزایش است، سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی با مخاطرات بیرونی و خارج از اختیار روبه‌رو می‌شوند که قابلیت پیش‌بینی کمی داشته و دانش کنونی بشر درباره آثار و پیامدهای آنها اندک است. در قرن گذشته بیش از هزار مورد زمین‌لرزه مرگ‌بار در جهان رخ داده است. بیش از ٨٠ درصد مرگ‌ومیرهای حاصل از این رویداد طبیعی در ١٠ کشور جهان به وقوع پیوسته است.
ایران نیز با تلفاتی بالغ بر ١٢٠ هزار نفر و خساراتی افزون بر میلیاردها ریال، یکی از کشورهایی به شمار می‌آید که آمار بالایی را در بروز حوادث طبیعی به خود اختصاص داده است. در همین چارچوب در چند دهه اخیر هشدارهایی جدی از سوی دانشمندان در زمینه خطر وقوع حوادث یادشده و تأثیر آن بر زندگی بشر و ادامه زیست آدمی اعلام و تکرار شده است. این هشدارها در سالهای اخیر شدت بیشتری یافته و توجه به اهمیت طبیعت و رخدادادی که در آن اتفاق می‌افتد، بیشتر از گذشته عنوان می‌شود.
مخاطرات طبیعی به منزله پدیده‌هایی به‌طور متناوب و برخی بدون هشدار تکرار می‌شوند و در نبود سیستم‌های کنترلی و نظارتی می‌توانند تبدیل به فاجعه و بحران شوند و پیامدهای مخربی را در پی دارند. برای کاهش اثر بلایا، رویکرد تاب‌آوری مبنایی بر کاهش اثرات منفی است. هر رویداد طبیعی غیرمترقبه که موجبات تضعیف و نابودی توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مانند خسارات جانی و مالی، تخریب تأسیسات زیربنایی، منابع اقتصادی و زمینه‌های اشتغال جامعه را فراهم کند، به‌عنوان بلایای طبیعی تعریف می‌شود که از مصادیق بارز آن می‌توان از زمین‌لرزه، سیلاب، خشک‌سالی، آتشفشان، لغزش لایه‌های زمین، رانش، توفان و آفات طبیعی نام برد.
مسئله تاب‌آوری که در سالهای اخیر مطرح شده است به این مطلب اشاره دارد که یک منطقه سکونتگاهی در برابر سوانح و بلایای طبیعی چقدر تاب‌آور است. دراین‌باره ابتدا عمده تأکیدها و تمرکزها بر ابعاد کالبدی و فیزیکی شهرهاست، اینکه سازه‌ها و تأسیسات و خدمات شهری پس از وقوع حوادث و سوانح چگونه و چقدر امکان مقاومت و برگرداندن به شرایط عادی و قبل از تخریب را دارند و فرایند آن چقدر طول می‌کشد!
مفهوم تـاب‌آوری عبارت است از معیاری از توانایی یک سیستم برای دریافت تغییرات، در حالی‌که هنوز مشغول انجام وظایف قبلی است. به دلیل آنکه تاب‌آورشدن یک منطقه شهری مستلزم همکاری و تشریک مساعی سازمان و ذی‌نفعان بسیاری است عده‌ای از چرخه تاب‌آوری سخن گفته‌اند. در دنیایی که ارتباطات، پیچیدگی‌ها و سرعت تغییرات در حال افزایش است، سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی با مخاطرات بیرونی و خارج از اختیار روبه‌رو می‌شوند که قابلیت پیش‌بینی کمی داشته و دانش کنونی بشر درباره آثار و پیامدهای آنها اندک است.
بهترین راه مقابله با این مخاطرات، ارتقای تاب‌آوری ملی است. در این رویکرد، جامعه‌ای تاب‌آور است که بتواند مخاطرات موقت یا دائم را جذب کرده و خود را با شرایط سریع در حال تغییر، انطباق دهد، بدون اینکه ثبات و کارکردش را از دست دهد. بنا بر تعریف مشاور دفتر اسکان بشر سازمان ملل متحد برای تاب‌آوری شهرها، تاب‌آوری به این معنی است که اگر شوکی به جامعه‌ای وارد می‌شود، سیستمی هست که می‌تواند آن شوک را بگیرد و خنثی کند. اگر سیستم بتواند خیلی سریع خود را بازسازی کند، ما می‌گوییم آن سیستم، تاب‌آور است. در غیراین‌صورت می‌گوییم تاب‌آوری نداشته تا خطری را که با آن مواجه شده، خنثی کند و به زندگی طبیعی خود برگردد. شهرهای بزرگ دنیا مانند استانبول، نیویورک، لندن، تهران، بغداد و ... در شناسنامه خود انواعی از تهدید و مخاطرات را ثبت کرده‌اند و میزان تاب‌آوری شهرها در برابر مخاطرات متفاوت است. این تفاوت به متغیرهایی مانند ابنیه و سازه‌های شهری، اقلیم منطقه‌ای، نوع و شدت تهدید و مهم‌تر از اینها میزان آمادگی مردم و مدیران شهری برای تحمل بحران و ترمیم آن بستگی دارد، اما تجارب عینی مواجهه با این مشکلات نشان داد فقط ساختار فیزیکی شهرها نیستند که میزان تاب‌آوری آنها را مشخص می‌کنند، بلکه آمادگی مردم و ساکنان برای تحمل شرایط بحرانی برای برون‌رفت بسیار‌بسیار اهمیت دارد.
شهرهای ما هرازگاهی انواعی از حوادث و بلایای طبیعی از سیل و زلزله، وارونگی هوا و ریزگردها و... را تجربه می‌کنند و لازم است مدیران شهری و مردم شناخت کافی، آمادگی برای مواجهه و تحمل برای بازگشت به حالت عادی را در شرایط پس از وقوع بحران و بلایا داشته باشند.
اینکه ساختمان‌ها یا بزرگراه‌ها و پل‌ها چقدر در برابر زلزله یا سیل بادوام هستند و تاب مقاومت دارند و در صورت تخریب مدیریت شهری چقدر و در چه بازه زمانی امکان بازگرداندن اوضاع به شرایط پیش از وقوع را دارد، بسیار مهم است، اما در کنار آن مهم است بدانیم ساکنان شهر از شرایط بحرانی چه درکی دارند و چقدر تاب تحمل شرایط یادشده را دارند تا شهر به جریان عادی زندگی خود بازگردد. متخصصان عملیات امدادونجات در حوادث و سوانح معتقدند با توجه به بررسی‌های صورت‌گرفته روش‌هایی برای پیشگیری وجود دارد و در برخی مواقع نیز باید تمهیداتی برای کاهش صدمات و خسارات جانی و مالی ناشی از بلایای طبیعی اندیشید که از این موارد مؤثر و کمک‌کننده استفاده از فناوری‌های جدید مانند ارتباطات ماهوار‌ه‌ای و سنجش از دور و سیستم‌های اطلاعات پیشرفته جغرافیایی (GIS) است که می‌توان از آنها نام برد. تجربیات گذشته در کشور نشان می‌دهد کاهش خسارت‌های ناشی از بلایای طبیعی نیازمند همکاری همه ارگان‌های دولتی و غیردولتی با یکدیگر است، زیرا دولت به‌تنهایی توانایی کنترل آسیب‌هایی در وسعت زیاد را ندارد که بتواند دامنه آنها را بکاهد.
به‌طور خلاصه تاب‌آوری شهری به این معنی است که اولا آستانه تحمل و مقاومت شهر در برابر حوادث بالاست، ثانیا در زمان وقوع حوادث، علاوه بر اینکه آسیب کمی می‌بیند، فعالیت‌های حیاتی و اساسی آن مثل شبکه‌های برق، گاز، آب و فاضلاب، مخابرات، راه و ... مختل نمی‌شود. اگرچه ساختمان‌ها را در‌حال‌حاضر نمی‌توان به مقدار کافی در برابر زلزله ایمن کرد، اما می‌توان رفتارهای ساکنان آنها را به شکلی اصلاح کرد که خطرات ضربه‌دیدن یا زیر آوارماندن را در زمان وقوع یک سانحه کاهش داد. متأسفانه با وجود ده‌ها تحقیق روی اپیدميولوژی زمین‌لرزه‌ها، کماکان نبود دانش فنی درباره انواع صدمات در الگوهای فروپاشی ساختمان و رفتارهای ساکنان و فاکتورهای ریسک در شرایط خاصی حس می‌شود. مردم باید حداقل به یادگیری رفتارهای حفاظت از خود یا خودامدادی تشویق شوند و بررسی روش‌های راهبردی برای تشویق مردم به رفتارهای خودمحافظتی در برابر سوانح، به طراحی یک متدولوژی واکنش در برابر زلزله منجر شود.
* مدرس امداد و نجات
شرق