حوادث روی‌داده در سالیان اخیر بیانگر این مطلب است که جوامع و افراد به صورت فزاینده‌ای آسیب‌پذیر شده و ریسک‌ها نیز افزایش یافته است. بااین‌حال، کاهش ریسک و آسیب‌پذیری، اغلب تا بعد از وقوع سوانح نادیده انگاشته می‌شوند. در شرایطی که ریسک و نبود قطعیت‌ها در حال رشد هستند، تاب‌آوری به‌عنوان مفهوم مواجهه با اختلالات، غافلگیری‌ها و تغییرات معرفی می‌شود.
شهرها به‌عنوان پیچیده‌ترین ساخته دست بشر، با ریسک‌های گسترده‌ای، هم به‌دلیل افزایش مخاطرات و هم به‌دلیل آسیب‌پذیری چندگانه‌شان مواجه هستند و با وجود پیشرفت فناوری‌های نوین، مخاطرات محیطی در بسیاری از شهرهای جهان هنوز حادثه‌ساز و بحران‌زاست. سازمان ملل در گزارشی در ارتباط با حوادث طبیعی و توسعه پایدار، پرسش‌هایی را به‌طور واضح چنین بیان کرده است: آیا توسعه پایدار با هدف کاهش فقر و حفاظت محیط‌زیست، می‌تواند بدون درنظرگرفتن ریسک و مخاطرات طبیعی و اثرات آنها موفقیت‌آمیز باشد؟ آیا زمین می‌تواند افزایش هزینه‌ها و خسارات ناشی از حوادث را تحمل کند؟ کوتاه‌ترین جواب سؤالات مذکور، «خیر» است.
بنابراین، بررسی و سنجش میزان و ابعاد تاب‌آوری شهرها و فضاهای شهری در مواجهه با مخاطرات محیطی و موضوعات تبعی آن امری ضروری است. حوادث روی‌داده در سالیان اخیر بیانگر این مطلب است که جوامع و افراد به صورت فزاینده‌ای آسیب‌پذیر شده و ریسک‌ها نیز افزایش یافته است. بااین‌حال، کاهش ریسک و آسیب‌پذیری، اغلب تا بعد از وقوع سوانح نادیده انگاشته می‌شوند. در شرایطی که ریسک و نبود قطعیت‌ها در حال رشد هستند، تاب‌آوری به‌عنوان مفهوم مواجهه با اختلالات، غافلگیری‌ها و تغییرات معرفی می‌شود. این مسئله به‌قدری مهم است که متفکرانی چون «هالینگ» تاب‌آوری را چنین تعریف می‌کنند: «تاب‌آوری عبارت است از معیاری از توانایی سیستم برای جذب تغییرات، درحالی‌که هنوز مقاومت قبلی را دارد». همچنین آکادمی ملی آمریکا (٢٠١٢) بر مباحث تاب‌آوری از دیدگاه «برنامه‌ریزی شهری و مدیریت بحران»، «جوامع تاب‌آور و پایدار»، «معیشت تاب‌آور» و «ایجاد جوامع تاب‌آور» تأکید کرده و لزوم توجه دولت‌ها به این مقوله را ضروری دانسته است.
تبیین تاب‌آوری در برابر تهدیدات، درواقع شناخت نحوه تأثیرگذاری ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرائی و جوامع شهری در افزایش و شناسایی ابعاد مختلف تاب‌آوری در شهرهاست. دراین‌میان نوع نگرش به این موضوع و نحوه تحلیل آن، از یک طرف در چگونگی شناخت تاب‌آوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد و از طرف دیگر سیاست‌ها و اقدامات تقلیل خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت‌تأثیر اساسی قرار می‌دهد. ازاین‌روست که تبیین رابطه تاب‌آوری در برابر تهدیدات و کاهش اثرات آن، با توجه به نتایجی که دربر خواهد داشت و تأکیدی که این تحلیل بر بُعد تاب‌آوری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. درواقع هدف از این رویکرد، کاهش آسیب‌پذیری شهرها و تقویت توانایی‌های شهروندان برای مقابله با خطرات ناشی از تهدیدات نظیر وقوع سوانح طبیعی است.
دراین‌میان، در ١٨ مارس سال ٢٠١٥، چارچوب سند سندای که برای عمل در سال‌های ٢٠١٥ تا ٢٠٣٠ به تصویب استراتژی بین‌المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد رسید، به‌عنوان جایگزینی برای چارچوب هیوگو به‌منظور ایجاد تاب‌آوری ملل و جوامع در مقابل سوانح شد. به‌طوری‌که در اولویت سوم این سند، سرمایه‌گذاری عمومی و خصوصی برای کاهش ریسک سوانح از طریق اقدامات ساختاری و غیرساختاری برای تقویت تاب‌آوری اقتصادی، اجتماعی، سلامت و فرهنگی افراد، جوامع محلی، کشورها و دارایی‌های آنها و نیز محیط‌زیست ضروری است. این سرمایه‌گذاری‌ها می‌تواند عامل نوآوری، رشد و نیز اشتغال شود. این اقدامات مقرون‌به‌صرفه بوده و برای نجات جان انسان‌ها، پیشگیری و کاهش خسارات و نیز بازسازی و توان‌بخشی مؤثر، اساسی است.
با نگاهی به مخاطرات کشور ایران می‌توان دریافت که اکثر شهرهای مهم کشور در معرض آسیب‌پذیری در برابر انواع مخاطرات و حوادث هستند که دراین‌میان، شهر تبریز به‌عنوان یکی از شهرهای مهم منطقه شمال‌غرب کشور نیز از این تهدیدات مستثنا نیست. به این منظور و با لحاظ سیاست‌های سند سندای، فعالیت‌های گسترده‌ای از سوی مدیریت بحران شهرداری تبریز برای تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز در برابر
انواع حوادث غیرمترقبه در ابعاد مختلف انجام شده که به اهم آنها در ذیل اشاره می‌شود:
١- احداث سالن‌های چندمنظوره بحران در مناطق شهرداری تبریز برای اسکان شهروندان در زمان بحران به تعداد ٢٨ باب
٢- احداث پد هلیکوپتر در مناطق شهرداری تبریز به تعداد شش مورد برای تسریع امدادرسانی هوایی
٣- احداث پارک‌های اسکان موقت و چندمنظوره برای اسکان شهروندان در زمان بحران
٤- انجام طرح جمع‌آوری، کنترل و هدایت آب‌های سطحی
٥- خرید تجهیزات مورد نیاز از سوی مدیریت بحران مناطق
٦- ایجاد دفاتر مدیریت بحران در مناطق شهرداری تبریز
٧- اجرای آموزش‌های مختلف با موضوعات: مدیریت بحران و آمادگی در برابر انواع حوادث غیرمترقبه، امداد و نجات و کمک‌های اولیه، ایمنی و اطفای حریق، نحوه پناه‌گیری و... برای پیشگیری، آمادگی و مقابله با انواع حوادث غیرمترقبه با تأکید بر مهدکودک‌ها، مدارس و به‌ویژه شهروندان.
٨- تشکیل تیم‌های مدیریت بحران در مجتمع‌های مسکونی و تجاری به‌منظور تقویت و توانمندسازی نیروهای محلی (مدیریت بحران جامعه‌محور)
٩- عقد تفاهم‌نامه همکاری برای اجرای طرح مدرسه آماده در مدارس شهر تبریز
١٠- عضویت شهرداری تبریز در کمپین شهرهای آماده جهان
١١- برگزاری مانورهای دوره‌ای در زمینه مدیریت بحران و انواع حوادث غیرمترقبه از جمله زلزله، آتش‌سوزی و سیل با مشارکت شهروندان برای افزایش آمادگی و مقابله با انواع بحران‌های احتمالی
١٢- به‌منظور آگاهی شهروندان، نسبت به راه‌اندازی سایت اینترنتی مدیریت بحران شهرداری تبریز به آدرس www.bohran.tabriz.ir اقدام شده است.
در نهایت، ذکر این نکته ضروری است که رویکرد جامعه‌محور، اساس پیشگیری، کاهش مخاطرات سوانح و افزایش تاب‌آوری شهری است و فرهنگ‌سازی در این حوزه و افزایش تعداد شهروندان آگاه می‌تواند روند دستیابی به شهر تاب‌آور و آماده را تسریع و تسهیل کند. با حضور شهروند آگاه و تغییر رفتار مردم در حوزه کاهش ریسک سوانح و مدیریت بحران و نیز با تغییر نگرش در بازخوانی مدیریت حوادث غیرمترقبه بین نهادهای مسئول، اقدامات مؤثرتری صورت خواهد گرفت و سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه شکوفا خواهد شد چراکه اگر در پیشگیری و کاهش خطرپذیری سرمایه‌گذاری شود، هزینه‌های مقابله، بازسازی و بازتوانی کاهش یافته و منافع آن در آینده مشخص خواهد شد.
* مدیر بحران شهرداری کلان‌شهر تبریز
شرق