مسجد جامع اردستان چنان شکوه و عظمتی دارد که در میان شهرهای حاشیه کویر مرکزی ایران اردستان را شاخص کرده است. اردستان شهری در شمال اصفهان و در حاشیه کویر است و در گویش محلی آن را اروسون، اردسون و آردسون می‌خوانند و در شمال استان اصفهان واقع شده است. ناحیه اردستان در حاشیه کویر مرکزی است و قسمت‌های شمالی آن جلگه‌ای کویری و قسمت‌های جنوبی آن کوهستانی است که یکی از شهرهای تاریخی این استان محسوب می‌شود. براساس کاوش‌های باستان‌شناسانه ساخت این شهر را به دوران پادشاهان اشکانی نسبت داده‌اند.
براساس برخی نوشته‌های تاریخی نام اردستان از دو بخش آرد (مقدس، پاک و روشن) و ستان (جای و مکان) تشکیل شده، دلیل آن نیز وجود آتشکده مهر اردشیر بوده، آتشکده‌ای که امروز مسجد جامع اردستان روی بقایای آن بنا شده است. هم‌اکنون بازدیدکنندگان می‌توانند بخش‌هایی از آن آتشکده تاریخی دوران اشکانیان را در گوشه‌ای از مسجد ببینند. درواقع باستان‌شناسان و معمارانی که مسجد جامع را بازسازی کرده‌اند در کاوش‌های خود به بقایایان آتشکده رسیده‌اند، بخش‌هایی از آن را برای بازدیدکنندگان هم به‌جا گذاشته‌اند تا گردشگران با تاریخ پرحادثه این مسجد باشکوه بیشتر آشنا شوند.
- مسجدی در مرکز شهر
در شهر اردستان نخستین چیزی که به چشم می‌خورد ساختمان باشکوه و زیبای مسجد جامع این شهر است که در میان باغ‌های شهر قرار گرفته است. مسجد جامع شهر اردستان در مرکز محله‌ای به نام «محال» قرار گرفته است. این محله یکی از قدیمی‌ترین محلات شهر اردستان است. البته مسجد جامع درواقع جزیی از مجموعه‌ای است که علاوه بر مسجد، مدرسه حاج‌حسین نورالدین، حمام پایین مسجد جامع، حسینیه، آب انبار، کاروانسرا و بازارچه را در خود جای داده است.
درواقع در این‌جا هم هوشمندی معماری اسلامی و ایرانی را می‌توان دید. مسجد جامع در مرکزیت تمام کارکردهای زیستی مردم محله قرار گرفته است. در اطراف مسجد جامع هر نوع نیاز مردم تأمین می‌شده است. درواقع مسجد جامع یک نوع مرکزیت داشته است. در کنارش هم باغ‌های زیبای انار اردستان به چشم می‌خورد که فضای اطراف مسجد را مصفا و دلپذیر کرده است. بنای این مسجد از گچ و آجر است. اما در برخی موارد نیز در بعضی از نقاط مسجد از خشت و گل استفاده شده است.
معماران کهن ایرانی و مسلمان در صدها سال قبل چنان دانشی داشتند که موقعیت جغرافیایی و نحوه بنای نهاد مسجد را به درستی محاسبه کرده بودند. به‌صورتی که مسجد جامع اردستان را یک‌متر از سطح زمین بالاتر ساخته‌اند. برای این‌که استحکام پی آن را با اطمینان بسازند، این مسجد روی یک خاک رسی به طول حدود ٥٤متر و عرض ٤٣متر ساخته شده است. مسجد از جانب شمال به کوچه باغ زیبای انار و مدرسه قدیمی حاج‌حسین نورالدین می‌رسد. در طرف جنوب مسجد نیز آب‌انبار حاج‌حسن قرار دارد.
در شرق میدان محله محال حسینیه‌ای قرار دارد که دقیقا به مسجد متصل شده است. در ایام عزاداری به‌ویژه عاشورا از این حسینیه در کنار مسجد برای برگزاری مراسم عزاداری اباعبدالله‌الحسین استفاده می‌شود. در کنار این حسینیه کوچه‌ای است که انتهای آن به بازارچه می‌رسد. در نهایت از طرف مغرب مسجد به کوچه باغ‌های محله ابالی محدود است.
- از گچ‌بری‌های بی‌نظیر تا معماری بی‌بدیل
مسجد جامع شهر اردستان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی و اسلامی در میان شهرهای حاشیه کویری ایران است. این مسجد از این نظر شاخص است که گنبد دو پوششه دارد. اگر به گنبدان نگاه کنید دو پوشش می‌بینید. از طرف دیگر کتیبه‌های این مسجد در نوع خود بی‌نظیر هستند.
در این کتیبه‌ها با خط کوفی و ثلث آیات کلام‌الله مجید نوشته شده‌اند. اما شاید یکی از مواردی که چشم بازدیدکنندگان و گردشگران را به خود خیره می‌کند خصوصا گچ‌بری‌های روی محراب‌های این مسجد در نوع خود بی‌نظیر هستند. گچ‌بری‌هایی که بسیار باظرافت صورت گرفته است. به‌صورتی که با گذشت صدها‌سال هنوز هم زیبایی خود را حفظ کرده‌اند. مسجد جامع اردستان ٤ایوان و ٦ورودی دارد.
در این میان شاید شبستان بزرگ این مسجد که درست در زیر گنبد قرار گرفته است، یکی از زیباترین شبستان‌ها در این نوع از مساجد محسوب شود. این مسجد مثل بسیاری از مساجد تاریخی تک‌مناره‌ای است. مناره مسجد جامع اردستان در گوشه شمال‌غربی مسجد قرار گرفته است.
ایوان‌ها و شبستان زمستانی مسجد جامع شکوه و عظمت بیشتری به این مسجد بخشیده و در کنار همه اینها معماری مسجد به شکلی است که یک آرامش معنوی و سکوت دل‌انگیز را به آن بخشیده خصوصا این‌که این مسجد از همه طرف با باغ‌های انار احاطه شده است. از طرف دیگر معماران با درایت ایرانی و اسلامی که سازندگان این مسجد بوده‌اند در ستون‌های آن از چوب و سرب به نحوی استفاده کرده‌اند که قدرت زلزله احتمالی را بگیرند و جلوی تخریب مسجد گرفته شود.
- بازمانده از آتشکده
آندره گدار، باستان‌شناس نخستین کسی بوده که در مورد تاریخچه مسجد جامع اردستان تحقیقات مدونی انجام داده است. وی بعد از سال‌ها تحقیق به این نتیجه رسیده که این مسجد تاریخی در چند مرحله ساخته شده است. نخستین‌بار مسجد در همان قرون ابتدای ورود اسلام به ایران روی آتشکده سابق بنا شده است.
اما مسجد فعلی که باقی مانده در زمان سلجوقیان ساخته شده است. گدار زمان ساخت گنبد اصلی مسجد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی دانسته است. درواقع مسجد فعلی روی خرابه‌های مسجدی قدیمی‌تر ساخته شده است. هنوز برخی از آثار باقی‌مانده از بنای قدیمی‌تر را در چند ستون، جرز و سرطاق‌های رواق ورودی می‌توان دید.
در این میان قدیمی‌ترین کتیبه تاریخ‌دار که در مسجد جامع اردستان باقی مانده، در داخل گنبدخانه آن قرار گرفته است. این کتیبه که در آن به تاریخ سال ٥٥٣ هجری قمری اشاره شده، قدیمی‌ترین کتیبه شناسایی‌شده در مسجد جامع اردستان است. کتیبه دیگری در ایوان جنوبی مسجد وجود دارد که تاریخ آن سال٥٥٥ است.
اما شاید یکی از جالب‌ترین کتیبه‌های باقی‌مانده مربوط به فرمان شاه‌عباس اول صفوی باشد که به تاریخ ١٠٢٤حدود نیم‌قرن بعد از ساختمان اصلی مسجد صادر شده است. یکی از جالب‌ترین یادگارهایی که در مسجد جامع اردستان باقی مانده دست‌نوشته‌های مردم عادی در تاریخ‌های مختلف است.
این نوشته‌ها که روی لایه‌های گچی مسجد، قابل‌رؤیت است مجموعه زیادی از یادداشت‌ها و یادگاری‌های مردم از طبقات مختلف و دوره‌های تاریخی گوناگون است که قدیمی‌ترین نمونه آن مربوط به سال ٧٩٢ است.
- شبستان‌هایی برای سرما و گرما
مسجد جامع اردستان در طول تاریخ بارها بازسازی شده است. این بنای باشکوه البته همواره مورد گزند اتفاقات طبیعی و غیرطبیعی بوده است. اما درنهایت این مسجد در دوران معاصر یک مرمت کلی و ثبت ملی و جهانی شده است. کار مرمت و بازسازی مسجد جامع اردستان از سال ١٣٥٣ شروع و درنهایت در سال ١٣٥٩هجری‌شمسی به پایان رسید.
بنای مسجد بعد از تعمیر مورد حفاظت قرار گرفته است. اکثر اطلاعات به دست آمده از تاریخ این مسجد نیز بر اثر بررسی‌های باستان‌شناسی است که در دوره این بازسازی بوده است.
اما نکته بسیار مهم دیگری که در مورد شگفتی ساختمان و معماری مسجد جامع اردستان باید گفت این است که این مسجد به‌گونه‌ای طراحی شده که در تمام فصول سال امکان حضور نمازگزاران در آن فراهم است، به شکلی که در فصل گرم سال هوای آن خنک و در فصل سرد سال هوای آن گرم است.
این مسجد علاوه بر این‌که هم‌اکنون به‌عنوان قطب گردشگری شهر اردستان محسوب می‌شود، هنوز هم کارکرد اصلی خودش یعنی محلی برای عبادت را حفظ کرده است. در مسجد جامع اردستان مراسم نماز جمعه و دیگر نمازهای جماعت برگزار می‌شود. مردم اردستان تمام عیدهای مذهبی و مراسم‌های عزاداری عاشورا را در این مسجد برگزار می‌کنند.
فواد شمس/ کارشناس ارشد گردشگری