علی بیتاللهی رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی در مورد فرونشستهای نقاط مختلف کشور، دلایل و اثراتی که دارند نکاتی را که در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در مورد آن پژوهش های بی شمار و طولانی مدتی انجام گرفته است، تشریح کرد.
بیت اللهی گفت: امروزه موضوع مخاطرات طبیعی در اقصی نقاط جهان اهمیت روزافزونی پیدا کرده است. مخاطرات طبیعی اصولا پدیدههای فراملیاند و روند توسعه جهانی بر آسیبپذیریهای حاصل از آنها تاثیر شگرفی میگذارد. رشد جمعیت در سکونتگاههای شهری و روستائی، گسترش شهرها، افزایش حجم تردد و حمل و نقل، گستردگی شریانهایحیاتی و سامانههای حملونقل، تعدد مراکز اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، گستردگی المانهای زیستمحیطی و مواردی از این قبیل از یک طرف و در معرض قرارگیری آنها در برابر عوامل خطر حوادث طبیعـی موجب شده است که سالانه خسـارتهای اقتصادی و جانی قابل ملاحظهای بر ارکان جوامع انسانی وارد شود.
رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: تعداد زلزلههای رخداده، سیل، خشکسالی، رانش زمین، طوفان، ریزگردها، فرونشست زمین و ... در اقصی نقاط جهان و آثار زیانبار سالانه آنها مصداق افزایش خطرپذیری مخاطرات طبیعی هستند.
این مقاممسئول در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر این مطلب که پدیده فرونشست زمین یکی از پدیدههای موثر طبیعی است که با مجموعهای از عوامل انسانساز و طبیعی در ارتباط بوده و ضربههای جبرانناپذیری بر محیط زندگی و زیست وارد میکند، افزود: پدیده فرونشست در برخی از کشورهای جهان در محدوده شهرها، روستاها و در اراضی زراعی و مراتع و جنگلها بهوقوع پیوسته و میپیوندد. در پهنه ایران پدیده فرونشست زمین در اغلب دشتهای آن در حال رخ دادن است. از حدود دو دهه قبل این پدیده با شروع خشکسالیها و افزایش برداشت آبهای زیر سطحی تشدید و در چند سال اخیر آهنگ نشست شتاب بیشتری پیدا کرده است.
بیتاللهی یادآور شد: بر اساس برخی از گزارشهای فرونشست زمین در برخی از مناطق اطراف تهران به بیش از ۳۰ سانتیمتر رسیده است. پدیده فرونشست علاوه بر آثار زیانبار بر عوارض انسانساز سطح زمین، نظیر ساختمانها، سامانههای حمـلونقل و شریانهای حیاتی، موجب از بین رفتن تخلـخل در لایههای آبرفتی زمین شده و آنها را نفوذ ناپذیر و ناتوان به جذب دوباره آب زیرزمینی مینماید. در سطح زمین سیلابها و روانابهای گسترده رخ داده و دشتها با ازدست دادن توان نگهداری آب زیر زمینی از بین میروند.
رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در تشریح فرونشست در ایران به سابقه آن اشاره کرد و گفت: فرونشست زمین در ایران سابقه سی و چند ساله دارد. اولین دشتی که آثار فرونشست زمین در اثر افت سطح آب زیرزمینی در آن گزارش شده است، طبق اعلام سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، دشت رفسنجان(۱۳۴۶)است که به ازای هر۱۰ متر افت سطح آب زیرزمینی، حدود۴۲ سانتیمتر فرونشست سطح زمین برای آن گزارش شـده است. در سالهای اخير فرونشست زمين همراه با افت سطح آبهای زيرزمينی در اکثر آبخوانهای كشور گزارش شده است.
وضعیت بحرانی دشتهای رفسنجان، زرند، مشهد و قزوین
وی ادامه داد: بر اساس مجموعه بررسیهای صورت پذيرفته توسط این سازمان تا سال ۱۳۸۷ دشتهاي رفسنجان، زرند، مشهد و قزوين به ترتيب با بيشينه نرخ فرونشست به ميزان۳۰، ۲۵، ۲۵ و ۲۴ سانتيمتر بر سال دارای بيشترين نرخ فرونشست در پهنه دشتهای مطالعاتی بودهاند.
بیتاللهی افزود: بر اساس مطالعات انجام شده در سال ۱۳۸۴ بيشينه نرخ فرونشست زمین در محدوده دشت تهران - شهريار حدود ۱۷ سانتيمتر بر سال بوده كه برداشتهای جديد اين ميزان را در سالهاي ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ به ترتيب حدود ۲۴ و ۳۶ سانتيمتر بر سال نشان ميدهد.
وی تصریح کرد: با توجه به اين كه ميزان نرخ فرونشست در طول زمان ثابت نبوده و به صورت نمودار گوسی است؛ احتمال اين كه نرخهای ياد شده به تبعيت از تغییر نرخ فرونشست دشت تهران در سالهای اخير دچار تغييرات چشمگيری شده باشند، وجود دارد. بنابراین لازم است ميزان فرونشست بطور پيوسته جهت اتخاذ تصميمات كاربردي مورد پايش قرار گيرد.
رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: بر اساس بررسیهای صورت گرفته، مهمترين عامل فرونشست زمین در دشتهای ايران استحصال بیرويه آب زيرزمينی و افت شديد سطح آب زيرزمينی در اين مناطق است. عدم مدیریت صحیح آن باعث تشدید این پدیده و باعث بروز خسارات جبران ناپذیری به مناطق میشود.
وی یادآور شد: با کاهش بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی در نقاطی که با نشست زیاد مواجه هستند و عدم برداشت شن و ماسه در مناطق بالادست محدوده فرونشست میتوان از اثر منفی این برداشتها در تغذیه سفره آب زیرزمینی جلوگیری نمود.
بیتاللهی گفت: برداشت بیرویه۴۰ تا ۵۰ سال گذشته از منابع آب زیرزمینی کشور موجب شده که میزان افت سالیانه سطح آب سفرههای زیرزمینی در اغلب دشتهای کشور به بیش از ۱ تا ۳ متر در سال برسد. از ۶۰۹ دشت کشور، تا سال ۱۳۹۴ تعداد ۳۰۹ دشت از نظر توسعه برداشت آب زیرزمینی ممنوعه اعلام شده است. یعنی در این دشتها بهرهبرداري از منابع آب زيرزمينی بيش از پتانسيل تجديدپذير بوده و اين امر موجب افت سطح آب زيرزمينـي در آن دشت شده و به طور طبيعی با توجه به بارندگی کنونی امكان بازگشت به سطح ايستابی گذشته وجود ندارد.
تشکیل کانونهای گردوغبار با فرونشست دشتها
وی ادامه داد: در عین حال، سایر۳۰۰ دشت دیگر کشور نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه و یا دارای آبهای شور و فاقد کیفیت مناسب است. استفاده بیرویه از آبهای زیرزمینی علاوه بر افت شدید سطح سفرههای آب زیرزمینی و فرونشست دشتها بحران دیگری را نیز به صورت کانونهای گرد و غبار پدید آورده است.
رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی علائم و اثرات اصلی فرونشست زمین را تشریح کرد و گفت: خشکسالی و کاهش نزولات جوی، استحصال بیرویه آبهای زیر زمینی، فقدان مدیریت کارآمد منابع آب زیر زمینی، روش غرقابی سنتی و هدرده آب در کشاورزی و افت سطح ایستابی از اثرات اصلی فرونشست زمین هستند.
مرگ دشتها، ترکخوردگی ساختمانها، پلها و کف جادهها، خمش راهآهن و لولههای نفت و گاز
وی ادامه داد: اثراتی همچون مرگ دشتها و از دست رفتن خاصیت آبخوانی آنها، ترکخوردگی مستمر ساختمانها، پلها و کف جادهها، خمش راهآهن و لولههای نفت، گاز، آب و فاضلاب و ترکخوردگی و شکاف در سطح زمین و از بین رفتن کشاورزی از دیگر اثرات فرونشست زمین هستند.