شايد نگاه همه ما که در شهر‌ها زندگي مي‌کنيم از حاشيه شهر‌ها دور مانده؛ حاشيه‌نشيناني که به دليل ناتواني مالي و محروميت، در خانه‌هاي ناامن زندگي مي‌کنند؛ هرچند که زندگي در اين شرايط حق آنها نيست. اين خانه‌هاي ناپايدار در حاشيه شهر‌ها همان سکونتگاه‌هاي غيررسمي هستند که مالکان آنها سال‌ها پيش به دليل ناتواني مالي و محروميت با مهاجرت به حاشيه شهر‌ها اقدام به ساختوساز بدون مجوز و بدون استاندارد کردند؛ سکونتگاه‌هايي که براي ساخت آنها، تنها آجر روي آجر گذاشته شد و بدون سازه‌هايي پايدار، تبديل به محل سکونت براي مردمان اين مناطق شدند.
حاشيه‌نشيني علاوه بر مشکلاتي که به لحاظ دور ماندن از حداقل‌هاي زندگي براي اهالي اين مناطق حاشيه‌اي ايجاد مي‌کند، آسيب‌هاي اجتماعي متعددي را نيز با خود به همراه دارد؛ آسيب‌هايي که کودکان، نوجوانان و جوانان را تهديد مي‌کند. کج‌روي‌هاي اجتماعي، اعتياد، بيکاري جوانان و پرورش سبزيجات با فاضلاب تنها بخشي از اين معضلات است، حال آنکه محروميت کودکان از کمترين حق خود يعني فضايي براي محل تحصيل جاي خود دارد. نبود آب شرب مناسب و زيرساخت‌هاي تاسيساتي زيربنايي و روبنايي هم از مشکلات ديگر است. اگر بگوييم آسيب‌هاي اجتماعي، بيکاري، اعتياد و ساير مشکلات يادشده در شهر‌ها و کلانشهر‌ها وجود ندارد، سخن نامربوطيست اما بافت سکونتگاه‌هاي غيررسمي به گونه‌اي است که فضا را براي بروز اينگونه مشکلات بيشتر مي‌کند.
مشهد کلانشهريست که با گسترش شهرنشيني، حاشيه شمالي، شرقي و جنوبي آن را سکونتگاه‌هاي غير رسمي فرا گرفته، به طوري که حدود يک سوم از جمعيت اين شهر در اين مناطق زندگي مي‌کنند، يعني بيش از يک ميليون و 200 هزار نفر. همين موضوع باعث شد تا موضوع توانمندسازي اين سکونتگاه‌ها مورد تاکيد رئيس جمهور در اولين جلسه استاني هيئت دولت که در مشهد تشکيل شد قرار گيرد؛ جلسه‌اي که يکي از مهمترين خروجي‌هاي آن تصويب سند ملي توانمندسازي سکونتگاه‌هاي غير رسمي بود.
بر اساس سرشماري عمومي نفوس و مسکن در سال 1390 شهر مشهد با 3 ميليون و131 هزار و 586 نفر جمعيت دومين شهر پرجمعيت کشور بعد از تهران است؛ اما از اين ميزان حدود يک ميليون و 200 هزار نفر در مناطق حاشيه‌اي و در سکونتگاه‌هاي غيررسمي مشهد زندگي مي‌کنند.
مساحت سکونتگاه‌هاي غير رسمي شهر مشهد بالغ بر 3 هزار و 800 هکتار است که در قالب هشت پهنه اسکان غير رسمي طبقه بندي شده و در هر پهنه چندين محله با هدف توانمندسازي تعيين شده‌اند؛ در مجموع 66 محله سکونتگاه غيررسمي مصوب براي توانمندسازي در قالب هشت پهنه شناسايي شده تا در صورت نهايي شدن يک طرح جامع، توانمندسازي آنها آغاز شود.
در پهنه‌هاي التيمور 12 محله، شهرک شهيد رجايي معروف به قلعه ساختمان 14 محله، گلشهر 3 محله، خواجه ربيع 10 محله، دروي 6 محله، چاده قوچان 11 محله، سيدي 8 محله، سيس آباد 2 محله و در مجموع 66 محله براي توانمندسازي شناسايي شده‌اند.
اما يکي از اين پهنه‌ها، پهنه التيمور در حاشيه شمال شرقي شهر مشهد است. اين پهنه شامل 12 محله التيمور، طبرسي 56، پنج تن، کوي چهارده معصوم، محمود آباد، کوي شيخ حسن، کوي بيت المقدس، رده، ديش ديش، بين هاشم، خطيب و فاطميه است که محله‌هاي هدف براي توانمندسازي سکونتگاه‌هاي غيررسمي محسوب مي‌شوند. پهنه التيمور مساحتي بالغ بر 700 هکتار و جمعيتي بيش از 210 هزار نفر دارد.
با پرس‌وجو از مسئولان ذيربط و مردم مشهد به سراغ دو محله از پهنه التيمور رفتيم؛ مناطق پنج تن و طبرسي 56. وارد منطقه پنج تن شديم، در ابتداي محله آثار بارزي از ساختمان‌هاي ناپايدار يا همان سکونتگاه‌هاي غير رسمي مشاهده نمي‌شد اما دريچه‌هاي فاضلاب به فاصله حدود هر 20 تا 30 متر در کف خيابان اين منطقه جاي تامل داشت، دريچه‌هايي که بوي تعفن آن کاملا استشمام مي‌شد.
به تدريج که وارد محله‌هاي اين منطقه مي‌شوي ساختمان‌هاي ناپايدار خود را نشان مي‌دهند. ساختمان‌هايي که در طول يک شبانه روز، يک هفته يا تنها در طول چند ماه بدون هيچ مجوز و استانداردي ساخته شده‌اند. ساختوساز در اراضي کشاورزي، خروج فاضلاب از آبراه هر منزل و انشعابات غيرمجاز برق براي هر خانه بخشي از ويژگي‌هاي اين سکونتگاه‌هاست. وارد يکي از کوي‌هاي محله شديم، گردوغبار معابر خاکي که هر خودرويي را تعقيب مي‌کرد و چند خانه که زمين‌هاي رها شده اطراف آن، فضا را براي حضور معتادان و اراذل فراهم مي‌کند.
با اهالي که بيشتر آنها بانوان بودند به گفت‌و‌گو نشستيم. از مشکلاتشان مي‌گويند؛ بعضا براي اينکه حرف خود را بگويند چند نفري در بين صحبت‌هاي همديگر از مشکلاتشان مي‌گفتند و درخواست رسيدگي مسئولان را داشتند. يکي از ساکنان در منطقه از مشکلات بهداشتي سخن گفت. از زمين‌هاي کشاورزي که با فاضلات آبياري مي‌شوند و بوي آن مدام در محله مي‌پيچد.
يکي از بانوان از همان دريچه‌هاي کف خيابان مي‌گويد: «بوي اين دريچه‌ها به خصوص در تابستان بسيار اذيت کننده است. اين موضوع هم ما را آزار مي‌دهد، هم براي سلامتي‌مان ضرر دارد. نمي‌دانم و.... (با کمي مکث) چرا به سلامتي ما اهميت نمي‌دهند. از شهرداري و نمي‌دانم هر دستگاهي که مسئول است مي‌خواهيم اين موضوع را پيگيري کند.»
مشاهده محل جمع آوري زباله در اطراف واحدهاي مسکوني و زمين‌هاي کشاورزي هم جاي تعجب داشت. زمين‌هاي کشاورزي و اراضي پرورش سبزي چند باري ديده شد اما اين زمين‌ها با فاضلاب آبياري مي‌شدند، سبزي‌هايي که بي‌شک مورد استفاده مردم شهر مشهد هم قرار مي‌گيرند. از منطقه پنج تن که در حال گذر بوديم کابل فشار قوي در محدوده واحدهاي مسکوني خودنمايي مي‌کرد؛ اين دکل‌هاي کابل‌هاي فشار قوي براي مردم زيان بسيار دارند، به طوري که به گفته بسياري از کار‌شناسان، تشعشعات ناشي از دکل‌هاي فشار قوي برق اثرات سويي بر سلامت افراد مي‌گذارد و حتي مي‌تواند به سرطان خون منجر شود.
در منطقه ديگر از پهنه التيمور يکي از اهالي از آسيب‌هاي اجتماعي که خانواده‌اش را تهديد مي‌کند گفت. او مي‌گويد: «اوايل ظهر اراذل در اين زمين‌ها جمع مي‌شوند و مشروبات الکلي استفاده مي‌کنند که حتي جرات نداريم اين موضوع را به نيروي انتظامي اطلاع دهيم چون اگر متوجه شوند جانمان به خطر مي‌افتد.» او حتي از کودک آزاري اين اراذل هم مي‌گويد. اين ساکن منطقه پنج تن از پهنه التيمور مي‌گويد: «نصفه شب‌ها جوانان در اينجا (زمين‌هاي رها شده‌اي که با دستش نشان مي‌دهد) براي استعمال مواد مخدر جمع مي‌شوند.»
اهالي در ادامه از نبود مدرسه در اطراف منطقه مي‌گويند و اينکه با شرايط ضعيف مالي بايد از سرويس براي انتقال فرزندانشان به مدرسه در شهر استفاده کنند. نبود پاسگاه نيروي انتظامي در منطقه هم از ديگر مشکلات آنها بود. البته مي‌گفتند پاسگاه نيروي انتظامي وجود دارد اما تعطيل است.
در ادامه وارد روستاي زين‌الدين شديم. روستايي در دل چند کوره آجرپزي. يکي از ساکنان اين روستا نبود آب شرب را عمده‌ترين مشکل اهالي اين منطقه مي‌داند. بخشي از آب مصرفي خود را برايمان آورد، آبي که در ليوان ريخته شد کاملا کدر و غير بهداشتي بود. مي‌گفت: «آب منازل ما از اين منبع تغذيه مي‌شود». وي مي‌گويد «وضعيت آب شرب را به بهداشت اعلام کرديم اما پيگيري نمي‌کنند.»
در راه برگشت از روستاي زين الدين به موضوع قابل توجهي برخورديم و آن هم کمپ ترک اعتياد بود. به آنجا رفتيم. زنگ را که زديم جواني دريچه کوچکي را که از کمپ به روي کوچه باز مي‌شد باز کرد. سپس فرد ديگري که بيش از 30 سال سن داشت براي پاسخ به سوالاتمان جلوي دريچه آمد. از او درخواست ورود به کمپ را کرديم اما گفت بايد اجازه دادگستري باشيم. سوالاتمان را در همان شرايط پرسيديم. اينکه الان کمپ فعال است يا خير؟ گفت بله فعال است و پنج سال است که در حال فعاليت هستيم. به گفته او 20 نفر در اين کمپ در حال ترک هستند. از او درباره روند ترک اعتياد پرسيديم که گفت: «چند روز اول با دارو، بعد آنها را با انجمن آشنا مي‌کنيم». اينکه در يک روستا کمپ ترک اعتياد وجود دارد جاي اميدواري است اما اينکه اين کمپ تا چه حد زير نظر مسئولان است براي ما با نحوه پاسخ فردي که در کمپ بود جاي سوال داشت.
همه اين چالش‌ها شايد از وجود سکونتگاه‌هايي‌است که فضا را براي بروز مشکلات اجتماعي و شهري فراهم مي‌کنند. اينکه مردم به صورت خودجوش اقدام به ساختوساز بي‌رويه و بدون استاندارد در حاشيه شهر کرده‌اند قابل توجيه نيست اما خواسته يا ناخواسته اين سکونتگاه‌ها به وجود آمده‌اند و بايد براي ساماندهي آنها اقدام کرد؛ در مرحله اول براي جلوگيري از گسترش مهاجرت و در مرحله دوم به منظور توانمندسازي ساکنان اين سکونتگاه‌ها، توجه دستگاه‌هاي خدمات‌رسان و انتظامي مي‌تواند اهالي اين مناطق را به بهسازي اين سکونتگاه‌ها کمي اميدوار کند. گرچه مدام از عدم پيگيري مسئولان در حوزه‌هاي مختلف مي‌گفتند اما تاکيد شخص رئيس جمهور در اولين جلسه استاني هيئت دولت در استان خراسان رضوي بر توانمندسازي سکونتگاه‌هاي غير رسمي حاشيه‌اي مشهد، اين اميد را در دل اهالي حاشيه نشنينان مشهد زنده کرده است تا روزي شاهد توانمندسازي محل سکونت خود باشند.
در ادامه به منطقه‌اي ديگر از پهنه التيمور به نام منطقه «طبرسي 56» رفتيم. در اين منطقه که وارد مي‌شوي خانه‌هاي ناپايدار از همان ورودي منطقه قابل مشاهده‌اند: ساختوساز در اراضي کشاورزي، خروج فاضلاب منازل از آبراه هر منزل و انشعاب غيرمجاز برق براي هر خانه وجه مشترک اين منطقه با منطقه پنج تن بود.
هر چه به انتهاي اين منطقه نزديک‌تر مي‌شوي سکونتگاه‌هاي ناپايدار بيشتر به چشم مي‌خورد؛ اما تفاوت يکي از اين سکونتگاه‌ها با ساير خانه‌هاي منطقه قابل توجه بود. يک چهار ديواري کمي بالا‌تر از سطح زمين و شايد بگوييم يک اتاقک و بدون پله؛ ورودي اين اتاقک هم با پتو پوشانده شده بود. سوال کرديم با توجه به ارتفاع از سطح زمين چطور وارد منزل مي‌شود که گفت از ديوار بالا مي‌رود و وارد اين اتاقک مي‌شود؛ اين عمق فاجعه را نشان مي‌دهد شايد حتي عنوان سکونتگاه غيررسمي هم براي آن زياد باشد.
چند دقيقه‌اي پاي صحبت اهالي اين منطقه از پهنه التيمور نشستيم. از کوچه‌هاي خاکي که پيگيري‌هايشان براي آسفالت نتيجه‌اي نداشت. يکي از ساکنان مي‌گويد: «خانه‌ام را 20 روزه ساختم»، شغلش هم مکانيکي بود. از کنار منزلش فاضلاب جاري مي‌شد. گفت: «اصلا توجهي به اين مناطق نمي‌شود، اگر توجه مي‌کردند اين وضع منطقه نبود». وي نا‌اميد از رسيدگي به اين منطقه بود و مي‌گفت: «بار‌ها مسئولان وعده رسيدگي دادند اما هيچ اتفاقي رخ نداده است.»
افزون بر مشکلات زيست محيطي، بيکاري نيز از ديگر مشکلات اهالي اين منطقه است. نکته ديگر، بازي کودکان در کوچه‌ها بود، البته اين موضوع در کوچه‌ومحله‌هاي شهر هم قابل مشاهده است اما کودکان «طبرسي 56» در معابر خاکي و در جوار فاضلاب‌ها بازي مي‌کردند. اين همان تهديد کودکان به انواع بيماري‌ها در آينده است.
همانطور که گفته شد کمترين حق هر ايراني زندگي در شرايط ايده‌آل است. اين در زمره همان حقوق شهروندي است که رئيس جمهور در سال گذشته مورد تاکيد قرار داد. اگر نگاهي به منشور حقوق شهروندي رئيس جمهور بيندازيم بخش مسکن از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. در فصلي از اين حقوق شهروندي آمده است «ﺣﻖ ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ از ﻃﺮﯾﻖ اﻋﻄﺎي کمک‌هاي ﺿﺮوري و ﺗﺴﻬﯿﻼت ﻻزم، زﻣﯿﻨﻪ را ﺟﻬﺖ ﻓﻘﺮزداﯾﯽ و ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ زﻧﺪﮔﯽ، ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﺴﮑﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ.»
اما علاوه بر مشکل مسکن در سکونتگاه‌هاي غير رسمي و به طور خاص در مناطق حاشيه‌اي مشهد، وضعيت نامناسب آموزش، درمان و بهداشت نيز کاملا مشاهد مشهود و محسوس است؛ با مطالعه منشور حقوق شهروندي رئيس جمهور به اين بند رسيديم که «ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮراک، ﭘﻮﺷﺎک، ﻣﺴﮑﻦ، آﻣﻮزش، ﺑﻬﺪاﺷﺖ و درﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ از ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد.»
بر اساس آنچه که در منشور حقوق شهروندي رئيس جمهور ديده شد، دﺳﺘﮕﺎه‌هاي اﺟﺮاﯾﯽ ﻣﻮﻇﻔﻨﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﻄﺢ ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ، ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﺣﯿﺎت، ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ، ﺳﻼﻣﺖ و ﺑﻬﺪاﺷﺖ، ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯿﺰان ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ اﻃﻔﺎل و اﻓﺰاﯾﺶ ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪان، دﺳﺘﺮﺳﯽ آﺳﺎن، ارزان و ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻪ درﻣﺎن، دارو، ﺗﺠﻬﯿﺰات و ﮐﺎﻻﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت ﭘﺰﺷﮑﯽ، درﻣﺎﻧﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻣﻠّﯽ و ﺗﺎﻣﯿﻦ و ارﺗﻘﺎي ﺳﻼﻣﺖ اﻓﺮاد، ﺷﺮاﯾﻂ زﯾﺴﺖ ﺳﺎﻟﻢ و ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮاي اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ. دوﻟﺖ ﻣﻠﺰم اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻣﺮاﮐﺰ درﻣﺎﻧﯽ ﺣﺼﻮل ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻬﺘﺮ درﻣﺎﻧﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد.
بي‌شک توجه به سلامت، کاهش هزينه‌هاي درمان، تلاش براي ارتقاي وضعيت زندگي مردم، بهره‌مندي از زندگي شايسته از جمله مسکن، تلاش براي تحقق حق داشتن مسکن مناسب و ساير مواردي که در جهت بهبود زندگي مردم با اولويت محرومان در حقوق شهروندي توسط رئيس جمهور ذکر شده، همه آن‌هايي را که از شاخص‌هاي زندگي ايده آل محرومند را اميدوار مي‌کند.
بدون شک توانمندسازي سکونتگاه‌هاي غيررسمي مي‌تواند نقطه آغازي براي ارتقاي وضعيت اجتماعي، آموزشي، درماني و ارائه ساير خدمات ديگر به مردم اين مناطق از جمله ساکنان التيمور باشد.
.............................................
گزارش: محمد جندقی