گفتگوی پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی با محمد رضا اخوان عبداللهيان مدير کل راه و شهرسازي استان خراسان رضوي درباره وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی مشهد را بخوانید:
آقاي اخوان؛ به نظر شما علل افزايش حاشيه نشيني در استان خراسان رضوي به ويژه در شهر مشهد چيست؟
شهر مشهد امروز حدود يک ميليون نفر حاشيه‌نشين دارد که ناشي از الحاق بدون کارشناسي روستا به شهر قبل از ايجاد زير ساخت‌ها است. همچنين در اين ميان٬ مهاجرت اتباع خارجي نيز مزيد بر علت شده است. علي‌رغم تلاش دولت در جهت توانمندسازي حاشيه‌نشينان به علت نبود سازوکاري براي ساماندهي مهاجرت٬ شاهد رشد سکونتگاه‌هاي غيررسمي در حاشيه شهر مشهد هستيم. افراد مستضعف به سبب ارزاني زمين و تقاضاي اشتغال وارد مشهد مي‌شوند و در زمين‌هاي بدون صاحب و مديريت نشده که اغلب توسط دلالان به صورت غيرمجاز تفکيک مي‌شوند مبادرت به ساخت‌وساز مي‌کنند. عده‌اي افراد سودجو نيز وجود دارند که به سبب ارزش افزوده اين بافت اقدام به تفکيک، خريد و فروش غيرقانوني اراضي مي‌کنند. خانواده‌ها و زوج‌هاي جواني نيز پس از تشکيل خانواده به مسکن نياز دارند و با هدف يافتن سرپناه، از مرکز شهر به حاشيه شهرها مهاجرت مي‌کنند و در آن مناطق ساکن مي‌شوند.
به طور کلي شکل‌گيري سکونتگاه‌هاي غيررسمي شهر مشهد را زاييده چه عواملي مي‌دانيد؟
خشکسالي‌هاي دهه‌هاي ۱۳۵۰ و دهه‌هاي اخير در بخش‌هاي زيادي از استان خراسان رضوي از جمله شرق و جنوب استان٬ خشکسالي و شرايط نامطلوب اقتصادي در حوزه اشتغال ساکنان استان‌هاي جنوبي به ويژه خراسان جنوبي و سيستان و بلوچستان٬ وقوع زمين‌لرزه‌هايي در قسمت‌هاي جنوبي خراسان٬ قائن٬ فردوس٬ قوچان و شيروان، افت شديد ضريب اشتغال و شرايط نامطلوب اقتصادي در شهرهاي شرقي و جنوبي استان سبب مهاجرت تعداد زيادي از ساکنان اين مناطق به مشهد شد. ضمن اينکه مهاجرت بي‌رويه و پيش‌بيني نشده گروه‌هاي خاص قومي و مذهبي از شهرهاي شرقي و جنوبي و استان‌هاي همجوار به مشهد٬ دوگانگي اقتصادي در سطح شهرستان‌ها و شهر مشهد٬ بالا بودن قيمت مسکن و زمين در نواحي ديگر شهر مشهد و در نتيجه جابجايي گروه‌هاي کم‌درآمد به حاشيه شهر مشهد به گسترش اين سکونتگاه‌ها دامن زد. از سوي ديگر ضعف شديد نظارت دستگاههاي حاکميتي بر فعاليت‌هاي غيررسمي٬ تغيير کاربري٬ تفکيک‌ها و ساخت‌وسازهاي غيرمجاز و تفکيک اراضي کشاورزي و باغ‌هاي شهر باعث شدند حاشيه‌نشيني در شهري مانند مشهد افزايش بيابد.
برنامه‌هاي وزارت راه و شهرسازي براي جلوگيري از گسترش حاشيه نشيني و نوسازي بافت‌هاي موجود چيست؟
در دو دهه گذشته وزارت راه و شهرسازي به لحاظ جايگاه قانوني سياست‌گذاري و نظارتي در زمينه برنامه‌ريزي فضايي و فعاليت‌هاي نظارتي، اقدام به تدوين و تصويب قوانين٬ لوايح و دستورالعمل‌هايي مانند قانون توليد و عرضه مسکن٬ قانون حمايت از احياء و بهسازي بافت‌هاي فرسوده و ناکارآمد و سند توانمندسازي سکونتگاه‌هاي غيررسمي کرده است. اخيرا نيز با تدوين سند ملي بهسازي و بازآفريني بافت‌هاي ناکارآمد شهري در سطح ملي، پشتيباني اعتباري و قانوني در جهت اجراي طرح‌ها و پروژه‌هاي احياء و بسترسازي در اين بافت‌ها به ويژه سکونتگاه‌هاي غيررسمي و کميسيون ويژه بافت فرسوده استان در دستور کار وزارتخانه قرار گرفت. ضمن اينکه وظيفه برگزاري مستمر جلسات هماهنگي فعاليت‌هاي مربوط به اين پهنه‌ها در بين دستگاههاي مديريتي و اجرايي و راهبري وظايف وزارت متبوع در استان را برعهده داريم.
چه راهکارهايي براي جلوگيري از مهاجرت‌هاي بي‌رويه و سکني گزيدن در بافت‌هاي حاشيه‌اي اتخاذ شده است؟
راهکارهاي مناسب اين حوزه بيشتر جنبه بين بخشي دارند. بايد سند آمايش کشور و استان از سوي وزارت کشور تهيه و در آنها راهبردها و سياست‌هاي ايجاد توازن در سطح مناطق مختلف کشور ارائه و سطح مناسبي از برخورداري رفاه اجتماعي به همه روستاها و شهرهاي مياني و کوچک کشور اختصاص داده شود. نخستين راه حل اين است که در زمينه مهاجرت روستائيان به شهر٬ تدابيري اتخاذ شود که همه اين افراد در کلانشهرها متمرکز نشوند. دوم اينکه با برنامه‌ريزي‌هايي مانند استفاده از سرمايه بخش خصوصي براي تمام مناطق شهري به ويژه مناطق کم‌برخوردار، اين مهاجرت‌ها را سازماندهي کنيم. براي جذب اين سرمايه‌گذاري‌ها به مشوق‌هايي مانند تسهيل در روند تغيير کاربري شهري٬ تسهيل در روند واگذاري پروانه و تخفيفات مربوط به شهرداري‌ها نياز داريم و يکي ديگر از برنامه‌ها در مديريت شهري شناسايي بزرگ مالکاني مانند آستان قدس رضوي و سازمان اوقاف و امور خيريه است که با توافق و تشويق بتوانند حفاظت از اراضي را برعهده بگيرند.
به عقيده شما مهمترين مشکلاتي که حاشيه‌نشينان با آن مواجه هستند چيست؟
فقدان شبکه‌هاي زيرساختي و دفع پساب‌ها و فاضلاب‌هاي خانگي٬ ريزدانگي٬ فقدان استحکام در بناها٬ فقدان طرح و نقشه از پيش تعيين شده براي ساخت‌وسازها٬ مجاورت اين مناطق با کشتارگاه‌ها٬ فرودگاه٬ پادگان‌ها٬ کوره‌هاي آجرپزي٬ کاربري ناسازگار و عدم ارتباط ارگانيک و مطلوب کالبدي با ساير بخش‌هاي شهري٬ فقر، بيکاري و اختلاف طبقاتي و مهاجرپذيري٬ وقوع جرايمي از قبيل سرقت٬ نزاع٬ زورگيري و قتل٬ عدم امکان شناخت هويتي به علت عدم وجود اسناد مالکيتي برخي از مشکلاتي هستند که مي‌توان به آن اشاره کرد. علاوه بر اين موارد تمرکز گروه‌هاي خاص مذهبي٬ وجود افراد مشکوک التابعه و فاقد سند هويتي٬ اعتياد و توزيع مواد مخدر و مشروبات الکلي٬ حضور بيش از ۳۰ هزار نفر از اتباع بيگانه غيرمجاز در استان که بيش از ۸۰ درصد آنها در حاشيه شهر مشهد اسکان يافته‌اند و همچنين استقرار بسياري از پهنه‌ها در حريم مسيل‌ها و کابل‌هاي برق فشار قوي نيز برخي ديگر از اين معضلات است. ضمن اينکه جانمايي اين مناطق در زمين‌هاي کم ارزش و در معرض آلودگي٬ وجود شبکه‌هاي روباز فاضلاب در داخل معابر و دسترسي‌ها٬ عدم نظارت موثر بر ساخت‌وسازهاي غيرمجاز٬ تغيير و تفکيک غيرمجاز اراضي غيرمجاز حاشيه شهرها از عمده مشکلات و تنگناهاي ايجاد شده در سکونتگاه‌هاي غير رسمي شهر مشهد است.
رسيدگي به اين معضلات متعددي که از آنها نام برديد تا چه حد اهميت دارد؟
ضرورت رسيدگي به معضل حاشيه‌نشيني رفع مشکلات کالبدي٬ اجتماعي٬ اقتصادي و زيست محيطي ساکنان اين مناطق است. يکي از دلايل ضرورت توجه به حاشيه‌نشين‌ها٬ ساماندهي و توجه به ارائه خدمات بهداشتي و درماني آنها است.
وزارت راه و شهرسازي براي ساماندهي حاشيه‌نشيني در شهر مشهد چه مقدار اراضي را پيش‌بيني کرده است؟
از اقدامات وزارت راه و شهرسازي در زمينه پيش‌بيني اراضي مناسب جهت ساماندهي سکونتگاه‌هاي غيررسمي تخصيص حدود ۵۰ هکتار از اراضي موسوم به پلاک زکريا و تبديل آن به ارزش افزوده جهت تملک٬ تهاتر و بهسازي و توانمندسازي محلات در پهنه‌هاي غيررسمي است. در اين راستا مصوبه هيئت دولت در سال‌هاي گذشته اخذ و فرآيند اجرايي اين موضوع در حال انجام است. همچنين املاک در معرض تخريب و فضاهاي نيازمند ساماندهي در سکونتگاه‌ها شناسايي شده و هدف‌گذاري و طراحي آنها در حال انجام است./