پلاسکو برای همه آنهایی که خاطراتی از تهران قدیم داشتند و دارند، نماد مدرنیته بود، ساختمانی اعجاب آور با فولادی که از اروپا وارد شده بود و نو آوری جالب مهندسی در طراحی آن که در زمان اتمام ساخت، یعنی سال ۱۳۳۹ (حدود ۵۶ سال قبل از فروریزش این بنا) یک اثر مهندسی ممتاز تلقی می‌شد. در زمان ساخت، جزء مرتفع‌ترین ساختمان تهران و کشور بود.
بنای پلاسکو دو قسمته بود، برج و پاساژ که این دو بطور کلی از نظر سازه ای از هم منفک ولی تا چهار طبقه با هم مرتبط بودند. ابعاد برج به طور تقریبی ۳۰ متر در ۳۰ متر بود و پاساژ پلاسکو واقع در ضلع شمالی برج، با پهنای ۳۰ متر و درازای ۱۰۰ متر که هم‌اکنون نیز بنای پاساژ بطور سالم در محل خود قرار دارد.
پنجشنبه، ۳۰ دی ماه ۱۳۹۵ بود، در پخش زنده شبکه خبر سیما، عدد ۱۱:۳۳ را نشان می داد که برج پلاسکو فروریخت. مراحل آواربرداری پلاسکو، حدود ۹ روز به طول کشید. در این حادثه متاسفانه ۱۶ نفر از آتش نشانان و ۶ نفر افراد شخصی جان باختند که روزهای حزن آوری برای کشور بود.
دلایل آتش سوزی
در جلسات متعدد بعد از حادثه گفته می شد که کارگران شاغل در یکی از واحدهای واقع در گوشه شمال غربی ساختمان در طبقه دهم، برای گرمایش از لامپ‌های مهتابی سقف، سیمی را به بخاری برقی کشیده بودند و اتصال آن سیم موجب شروع آتش سوزی می‌شود.
آبی در لوله‌های آتش‌نشانی طبقه دهم موجود نبوده و دقایق طلایی دیگری برای یافتن سطلی از آب! تلف می شود که در نهایت ساعت ۷:۵۸ دقیقه زنگ آتش‌نشانی برای ثبت وقوع آتش سوزی پلاسکو به صدا در می‌آید.
بررسی‌ها نشان می‌داد که کپسول‌های آتش‌نشانی شارژ نشده بودند. ساختمان فاقد سیستم اطفاء حریق اتوماتیک بوده، ساختمان پله‌های اضطراری برای فرار از آتش نداشته است و با اینوصف ساختمان مملو بود از بار آتش، شمال البسه و پوشاک و مواد قابل اشتعال آلی که در تولید پوشاک مورد نیاز است. چنین بنظر می‌آید که مالک ساختمان (بنیاد مستضعفان) ساختمان را در برابر آتش کاملا بی‌دفاع رها کرده بوده و شهرداری وقت هم که بر طبق قوانین موجود بایستی اقدامات جدی جهت رفع این نقائص می‌کرده، کاملا کوتاهی کرده است تا حادثه فروریزش ساختمان پلاسکو در اثر آتش شکل بگیرد.
علت گسترش حریق
عکس‌های متعددی وجود دارد که نشان می دهد شروع آتش سوزی از گوشه شمال غربی و از طبقه دهم ساختمان بوده است. در شکل ۱ زبانه های آتش را در گوشه شمال غربی ساختمان می توان مشاهده نمود.
شکل ۱- کانون شروع و گسترش آتش سوزی در گوشه شمال غربی برج پلاسکو و در طبقه ۱۰ ساختمان (به جنوب نگاه می کنیم)
علاوه بر از دست دادن دقایق طلایی برای مقابله با گسترش آتش، نبود سیستم های اتوماتیک اطفاء آتش، نبود آب در تجهیزات داخلی ساختمان در طبقه دهم، عدم کارائی کپسول های آتش نشانی، بار متراکم آتش شامل پوشاک و مواد شیمیائی با قابلیت اشتعال بالا برای تولیده پوشاک، باید به وجود پیوستگی در سقف های کاذب واحدهای مختلف طبقات و عدم مجزا بودن آنها بعنوان عاملی برای سرایت و گسترش آتش به سایر واحدها نام برد.
ساختمان سیستم گرمایشی مناسبی نداشته است. کسبه و شاغلین برای گرمایش و حتی پخت و پز و تهیه چائی، از کپسول گاز و پیک نیک های گازی استفاده می کردند. در زمان سرایت آتش مسلما هر کدام از این کپسول ها، با انفجار خود، کانون مجزائی برای گسترش آتش را تشکیل می داده که در فیلم های موجود، انفجارات متعدد داخل ساختمان پلاسکو، ناشی از وجود این کپسول ها بوده است
مشخصات سازه‌ای ساختمان پلاسکو
ساختمان پلاسکو که جزو مدرن‌ترین سازه‌های دوران ساخت خود و همچنین جزء اولین ساختمان‌های تجاری بلند مرتبه در شهر تهران بوده است و از آن به‌عنوان اولین ساختمان‌های مرتفع و مُدرن ایران یاد می‌شد، در ضلع شرقی تقاطع خ فردوسی با خ جمهوری و در مجاورت سفارت‌های ترکیه و انگلستان قرار گرفته است. این ساختمان در سال ۱۳۳۹ در دست احداث قرار گرفت و در سال ۱۳۴۱ به بهره برداری رسید. این سازه ۱۶ طبقه دارای اسکلت فلزی بوده و با حدود ۴۲ متر ارتفاع، بالغ بر ۵۹۰ واحد تجاری را در خود جای داده بود. در شکل ۲ نماهایی از این سازه در سال‌های مختلف قابل مشاهده است. بطور تقریبی زیربنای ساختمان پلاسکو در حدود ۲۹ هزار متر مربع بوده که طبقات اول تا چهارم این ساختمان مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات داشتند(ابعاد ساختمان حدود ۳۰*۳۰ متر و مساحت سطح زیربنا ۹۰۰ متر مربع).
شکل ۲- نمایی از سازه ساختمان پلاسکو در سال‌های مختلف
لازم بذکر است که ساختمان ۶ طبقه ای واقع در سمت شمالی سازه ۱۶ طبقه پلاسکو وجود داشت که چسبیده به ساختمان پلاسکو ولی از نظر سازه ای کاملا منفک از آن بوده و بخش های تجاری تا طبقه ۴ این دو ساختمان به هم ارتباط داشته و نورگیری وسط از طریق ساختمان چهار طبقه تامین می شده است. در شکل‌های ۳ نمایی از طبقات زیرین این ساختمان در زمان فعالیت اقتصادی خود قابل مشاهده است. پلاسکو تا زمان تخریب ۵۴ سال عمر نموده است. در شکل ۴ نیز تصویری از ماکت این ساختمان و همچنین مرحله ساخت این ساختمان قابل مشاهده است. همچنین در معرفی سازه این ساختمان باید به نمای فلزی خاص این ساختمان که از گذشته بر روی آن نصب شده بوده و جزو نماهای سنگین محسوب می‌شود اشاره نمود. در شکل ۵ تصاویری از این نمای فلزی در سال‌های مختلف قابل مشاهده است.
شکل۳- نمایی از طبقات ابتدایی ساختمان پلاسکو، راهروهای مرتبط و سقف شیشه‌ای این بخش
شکل۴- نمایی از ماکت ساختمان پلاسکو و وضعیت آن در زمان ساخت
شکل۵- نمای فلزی در ضلع جنوبی ساختمان پلاسکو
نقاط ضعف ساختمانی و معماری
ساختمانی بابعاد ۳۰*۳۰ با ۱۶ طبقه، متشکل از ۵۹۰ واحد تجاری، تنها یک راه پله داشت و این امر نقطه ضعف بزرگی برای معماری ساختمانی به بزرگی پلاسکو بود، که طراحی آن با توجه و قرار گیری اتاق های آسانسور بگونه ای بوده که مردم برای بالا رفتن از پله ها باید حتما وارد محوطه طبقات میشدند.
ساختمان فاقد پله های اضطراری آتش بوده و سیستم اطفاء حریق نیز نداشته است. واحدهای مختلف از طریق سقف های کاذب به هم مرتبط بوده و دارای فضای مشترک بودند که این امر سرایت آتش را تسهیل می کرده است. سیستم آب آتش نشانی و کپسول های آتش نشانی دارای نقائص عدیده بودند که در نهایت بر روی هم موجبات گسترش آتش سوزی و فروریزش ساختمان پلاسکو شدند.
مدیریت بحران حادثه
در زمان وقوع حادثه، شهردار وقت تهران، مدیریت بحران حادثه را عهده دار شد. در چرخه مدیریت بحران، معمولا مدیریت را به قبل از بحران، حین بحران و بعد از بحران تقسیم می کنند. اقدامات قبل از رویداد مجموعه اقدامات پیشگیرانه و آمادگی را شامل می شود که باید در مورد پلاسکو اذعان کرد که متاسفانه اقدامات پیشگیرانه در خورد توجه برای مجهز نمودن ساختمان پلاسکو برای مقابله با آتش صورت نگرفته بوده که موارد متعدد آن در این نوشتار ذکر گردید. در حالیکه بند ۱۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، صراحت واضحی بر جلوگیری از ادامه فعالیت ساختمان پلاسکو در چنین وضعیت ناکارآمد در برابر حریق را داشته است.
عدم نصب تجهیزات اطفاء حریق، علیرغم تاکیدات سازمان آتش نشانی، از طرف مالک ساختمان یعنی بنیاد مستضعفان، کوتاهی آشکار دیگری است که در اقدامات مدیریت بحران پیش از رویداد باید به آن توجه شود. همچنین سیستم مدیریت ساختمان نیز در این زمینه کوتاهی کرده است.
در مدیریت حادثه، با توجه به استانداردهای مقاومت ساختمان های فلزی در برابر آتش (حتی با استفاده از مواد ضد آتش و پوشش های مقاوم در برابر آتش) حدود سه ساعت مقاومت نرمال سازه فلزی در برابر آتش مورد نظر است. ساختمان پلاسکو با قدمتی بیش از ۵۰ ساله که در زمان احداث خبری از عایق های ضد حریق و پوشش های محافظ آتش نبود، سه و نیم ساعت در برابر آتش سوزان مقاومت می کند. نکته مهم اینست که در این شرایط و با توجه به قدمت سازه فلزی پلاسکو، حداکثر ۲ ساعت بعد آتش، باید دستور تخلیه کامل ساختمان به نیروهای داخل داده می شد که متاسفانه نیروهای آتش نشانی تا دقایق آخر فروریزش ساختمان داخل آن بوده و با ریزش گوشه شمال غربی تعدادی از آنها راه نجاتی پیدا نمی کنند. همچنین در مدیریت بحران حادثه، موضوع جستجو و نجات با موضوع آواربرداری عجین شده بوده که امری اشتباه است. جای سوال باقی مانده است که چطور برای جستجو از جبهه شمالی و از سمت پاساژ به آتش حمله نشد؟ (شکل های ۶ و ۷).
شکل۶- مسیر شمالی به برج پلاسکو از سمت پاساژ
شکل۷- محل بیل مکانیکی، محل پیدا شدن عمده اجساد کشته شدگان حادثه بود (مسیر راه پله ساختمان هم همین محدوده بود)
درس‌های حادثه و چه باید کردها
- درس اول: ساختمان پلاسکو، مملو از پوشاک و بصورت، انبار، کارگاه و مغازه بود، در صنعت پوشاک استفاده از مواد شیمیایی و بویژه مواد آتش گیر و آتش زا، نظیر بنزین، چسب و ... مرسوم است. اقلام پوشاکی نیز بخودی خود، مستعد حریق می باشند. چنین انبوهی از اجناس مذکور، بار آتش ساختمان پلاسکو را بالا برده بود. استفاده از ساختمان بعنوان انبار پوشاک، انباشته کردن راه پله ها، سقف های کاذب، واحد های کارگاهی و ... از پوشاک، علیرغم اینکه ساختمان کاربری انبار را نداشت، تخلف آشکاری بود، که متاسفانه در این رابطه هیچ اقدامی صورت نگرفته بود.
- درس دوم: پوشاک مواد آتش گیر و آتش زائی هستند، تصور می‌رود، واحدهای بازرسی کننده، سازمان آتش نشانی، کسبه شاغل در پلاسکو، مالک ساختمان و ... همه و همه این حقیقت ساده را می دانستند، با این تفاسیر و در کمال تعجب، ساختمان ۱۶ طبقه پلاسکو، پله های اضطراری و فرار نداشت، کل برج فقط دارای یک راه پله و آنهم با معماری خاص بود که رفت و آمد در آن به کندی صورت می گرفت. در این مدت اقدام جدی برای نصب پله های اضطراری و یا اجبار کردن مالک به تعبیه پله های فرار و اضطراری صورت نگرفته بود و مالک ساختمان هم متاسفانه در این خصوص اقدامی بعمل نیاورده بود. این قصور و کوتاهی چند طرفه درس بزرگ دیگری از حادثه پلاسکو بود.
- ساختمانی که در آن پوشاک تولید و عرضه می شد و در ضمن بصورت انباری برای پوشاک بود، فاقد سیستم اطفاء حریق بود!. این که چگونه به چنین ساختمانی با اینهمه نقایص، اجازه ادامه فعالیت داده شده بود، درس بسیار مهم و بزرگ دیگری است که باید به آن و عواقب آن بخوبی فکر کرد.
- درس سوم: ساختمان مجهز به سیستم گرمایشی ایمن نبود. کیسول های گاز و گازهای پیک نیکی زیادی در طبقات ساختمان پلاسکو وجود داشت که هرکدام آنها چشمه حریق محسوب می شوند. شروع آتش، ظاهرا سوختن و اتصال سیمی بود که از لامپ مهتابی سقف به بخاری برقی روی زمین، جهت گرم گردن یکی از واحدها کشیده شده بود!. در این مدت کسی از کسبه، بازرسان و ... ظاهرا چنین کار غلط و اشتباهی را تذکر نداده بودند. همچنین در همان واحد شروع آتش سوزی، ظاهرا نشت گاز پیک نیکی نیز صورت گرفته است!. انجام کارهای پیش پا افتاده غلط، عدم احساس مسئولیت، عدم جدی گرفتن خطر، سهل انگاری و بی توجهی از جمله درس مهم دیگر حادثه پلاسکو بود.
- درس چهارم: کپسول های ضد حریق در طبقه دهم، تاریخ مصرف گذشته و یا شارژ نشده بودند. آب آتش نشانی در طبقات موجود نبود، تا کسبه و شاغلین بتوانند، اقدامی کنند و آتش نشانی را خبر نمایند، آتش شیوع پیدا کرده بود و لحظه های طلائی اطفاء حریق سپری شده بود. عدم انجام ساده ترین کارهای پیشگیرانه و دیدن عواقب این سهل انگاری ها، درس دیگر حادثه پلاسکو بود.
- درس پنجم: با توجه به فلزی بودن ساختمان و عدم وجود پوشش ضدحریق تیرها و ستون های فولادی، باید حدس زده می شد که ساختمان مدت زمان کمی در مقابل آن حجم حریق مقاومت خواهد کرد. ساختمان پلاسکو، حدود ۳.۵ ساعت در برابر آتش استقامت کرد، طبق استانداردهای امروزه که ۳ ساعت را برای ساختمان های فولادی بعنوان مدت زمان مناسب پایداری ساختمان فولادی فرض می کند، باید با علم به این موارد، پس از حدود ۲ ساعت از شروع آتش، تخلیه کامل ساختمان از نیروی انسانی، بطور جدی در دستور کار قرار می گرفت. تخلیه بموقع ساختمان از نیروهای آتش نشانی و مردم، درس بزرگ دیگر این حادثه بود.
- ساختمان های متعدد و مشابه با پلاسکو در تهران و نیز در سایر کلانشهرها وجود دارند که سطح ایمنی آنها در برابر آتش و زلزله کاملا مبهم است. در حادثه پلاسکو و در روزهای داغ آن روز، مقرر می شد که همه ساختمان های بلند مرتبه، مورد پایش ایمنی باید قرار گیرند. متاسفانه این درس مهم، با سرد شدن آتش پلاسکو، فراموش شد و اقدامی در خورد توجه در این زمینه صورت نگرفت، ضرورت دارد ساختمان های مهم و اولویت دار، اماکن عمومی و تجاری و بویژه منطقه بازار تهران، از نظر ایمنی (لرزه ای و آتش که گاه این دو مقوله همزمان هم رخ می دهند) مورد ارزیبای های دقیق قرار گیرد.
- پیشنهاد می‌شود با توجه به وجود ساختمان‌های مشابه پلاسکو در سطح شهر تهران و دیگر کلانشهرها و شهرهای بزرگ، ضوابطی جهت شناسایی و طبقه بندی سازه‌های آسیب پذیر قدیمی و مهمشهرها تهیه گردد و بر همین اساس عملیات شناسایی و مقاوم سازی این ساختمان‌ها آغاز و بطور مستمر ادامه یابد.
- پیشنهاد می‌نماید آموزش های مردمی از طریق برنامه سیمای جمهوری اسلامی ایران بصورت پخش برنامه های کوتاه و جذاب در ساعات پربیننده در رخداد مخاطرات طبیعی و انسان ساز ارائه گردد. نقش مثبت حضور مردمی، امداد رسانی و کمک آنها بسیار مفید، و از طرفی، تجمع و ایجاد ترافیک و ایجاد مشکلات برای نیروهای امدادی، مسائل مدیریت بحران را در زمان رخداد حادثه افزایش می دهد. همینطور لازم است به ساکنین ساختمان‌های عمومی و برج ها و ساختمان‌های بزرگ نیز رفتار صحیح در هنگام بحران بطور دقیق آموزش داده شود.
- لازم است در خصوص ارتقاء ایمنی در ساختمان‌های بلند و موجود مسکونی هم چاره اندیشی شود. خلاء های قانونی رفع و رعایت نکات ایمنی در برابر حریق و سایر مخاطرات دیگر الزامی و اجرائی گردیده و کلیه برج ها و ساختمان‌های بزرگ مسکونی هم از نظر ایمنی ارزیابی گردند
- ضرورت دارد تجهیزات و نیازهای تجهیزاتی، پرسنلی و معیشتی آتش نشانان و آتش نشانی در اسرع وقت تامین گردد.
در خاتمه یاد و خاطره کلیه شهدای آتش نشان حادثه پلاسکو را گرامی داشته، فداکاری و شجاعت آنان را هرگز فراموش نخواهیم نمود. امید است حادثه پلاسکو و درس های آموخته شده از آن، چراغ راهی برای حرکت بسوی جامعه ایمن و شهری ایمن تر باشد.
*رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و دبیر کارگروه مخاطرات طبیعی کشور