شناسهٔ خبر: 79184 - سرویس مسکن و شهرسازی

سیمای کلی فرونشست زمین در ایران

علی بیت اللهی علی بیت اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی

سابقه فرونشست زمین در ایران به بیش از ۴۰ سال می‌ رسد. فرونشست در اکثر دشت ها و آبخوان های ایران رخ داده و گزارش شده است. هر دشتی که افت سطح آب زیرزمینی دارد (همه دشت های ایران) مسلما فرونشست زمین نیز در آنجا در حال رخداده است. نرخ فرونشست در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است. فرونشست در ایران به دلیل برداشت بی رویه آب های زیرزمینی بوده و نتیجه آن کمبود آب و تبدیل بسیاری از دشت ها به کانون های گرد و غبار است. برداشت بی‌ رویه از منابع آب زیرزمینی کشور موجب شده که میزان افت سالیانه سطح آب سفره‌های زیرزمینی در اغلب دشت‌ هاى کشور به حد بحرانی برسد. از ۶۰۹ دشت کشور، تا سال ۱۳۹۴ تعداد ۳۰۹ دشت از نظر توسعه برداشت آب زیرزمینی ممنوعه اعلام شده است، ۳۰۰ دشت دیگر کشور نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه و یا دارای آب هاى شور و فاقد کیفیت مناسب است.

به عنوان مثال میزان فرونشست در دشت رفسنجان، زرند، مشهد و قزوين به ميزان۳۰، ۲۵، ۲۵ و ۲۴ سانتيمتر بر سال است. نرخ فرونشست زمین در محدوده دشت تهران ‌‌‌- شهريار حدود ۱۷ سانتيمتر بر سال بوده كه برداشت‌ هاي جديد اين ميزان را در سال ‌هاى ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ به ترتيب حدود ۲۴ و ۳۶ سانتيمتر بر سال نشان مى دهد. منطقه جنوب و جنوب غربی تهران یکی از مناطق بسیار مهم است که فرونشست در آن گزارش شده است.

از مساحت يك ميليون و ٦٤٨ هزار کیلومتر مربع سرزمین ایران، حدود ١٦٠ هزار كيلومترمربع را زون های فرونشستی با خطر بالا تشکیل داده است. به عبارت دیگر حدود ۱۰درصد از مساحت سرزمینی ایران در معرض فرونشست زمین قرار دارد. اگر محدوده‌ های کویری و محدوده‌ های کوهستانی را که در آنها فرونشست معمولا رخ نمی‌ دهد را از مساحت کل کشور کسر کنیم، در می ‌یابیم که سهم عمده ‌ای از زمین باقی‌مانده کشوری، در معرض خطر فرونشست زمین است.

اثرات فرونشست بسیار گسترده، متنوع و در عین حال پرهزینه است و تقریبا همه المان ‌ها را تحت‌ تاثير قرار می‌ دهد که عبارتند از: کشاورزی و مرگ دشت ‌ها، مناطق شهری و جمعیت ساکن در آن، سیستم حمل و نقل نظیر؛ جاده ها، خطوط راه آهن، فرودگاه ها و...، شریان ها و تسهیلات حیاتی مهم نظیر خطوط خطوط برق، نفت، مخابرات، آب و...، محیط زیست همچون زمین های کشاورزی، پارک های ملی، گونه های گیاهی و جانوری نایاب و...، تاسیسات مهم نظیر پالایشگاه ها، نیروگاه ها، بنادر، آثار فرهنگی و باستانی مهم و...

عناصر غيرسازه اى‌ مثل نما و دیوارهای جدا کننده و متعلقات آنها مانند اندودکاری و گچ کاری در این پدیده بسیار آسیب‌ پذير بوده و در زمان اندکی از این امر متاثر خواهند شد.  در موارد دیگر، بروز فرونشست به دلیل اینکه هیچگونه یکنواختی اثر در کاهش تراز زیر ساختمان ندارد، موجب کج‌ شدگی و بيرون ‌زدگی سطح ساختمان نسبت به سازه‌ هاى مجاور خواهد شد و این یکی از نشانه ‌های این پدیده به شمار می‌آید. از نشانه ‌های دیگر این پدیده می‌ توان به خردشدگی موزاييك، سنگ و یا کف‌ سازی ساختمان ‌ها در طبقه پایین به دلیل گودشدگی خاک زیر پی و نشست ناهمگون اشاره کرد

نکته قابل توجه آنجاست که در صورت عدم توجه به علائم بروز کرده در مراحل ابتدائی و ورود سازه به مرحله تغییر شکل‌ های ماندگار، با توجه به مشخص نبودن زمان دقیق گسیختگی در المان‌ هاى اصلی، امکان بروز حوادث برای ساکنین وجود خواهد داشت. از جمله این حوادث می ‌توان به واژگونی پی ساختمان در اثر نشست موضعی یا گسترده غیرهمگن، شکست فونداسیون، گسیختگی در المان‌های مقاومتی ساختمان (بر اثر اضافه تنش یا تغییر شکل‌های زیاد)، بروز گسیختگی در اتصالات (جوش، پیچ، پرچ) در اسکلت‌ های فلزی، بروز اندرکنش بین ساختمان‌ های مجاور (ایجاد ضربه توسط ساختمان یا آوار به ساختمان مجاور) سقوط آوار به معابر و آسیب به رهگذران یا خودروها، ریزش نماها و اجزای غير سازه اى به خصوص در ساختمان هایی که ضوابط فنی اجرا و مهار نما رعایت نشده باشد و مسائل اینگونه اشاره کرد.

اثر فرونشست در کشاورزی مهلک‌ ترين و زیان‌ بارترین است. در اثر افت سطح آب و فرونشست سطح زمین، خلل و فرج لایه‌ هایی که قبلا آبدار بودند مسدود شده و به صورت کمپاکت و فشرده در می‌ آیند. این امر موجب می‌ شود که در طی سال‌ های آتی حتی با تزریق آب و چندین برابر شدن میزان نزولات جوی، آب در لایه‌ هاى آبدار نفوذ نکند و به شكل رواناب در سطح زمین جاری می‌ شود. به این پدیده اصطلاحا "مرگ آبخوان ها" می‌ گوئیم که پدیده جبران ناپذیری است. در خاک‌ هاى مسئله دار، فرونشست زمین با ترک خوردن خاک‌ هاى سطحی همراه می‌ شود که نمونه هایی از آن در بسیاری از دشت‌ هاى کشور مانند دشت ورامین قابل مشاهده است. 

در بررسی ‌های جزئی‌ تر در دشت ورامین که با حفر ترانشه در چند نقطه نیز همراه بود (این مطالعات در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی انجام یافته است ۱۳۹۶)، مشخص شد که در زیر ترک‌ ها، تونل‌ هایی در اثر جریان آب نفوذی ناشی از بارندگی ایجاد شده که در اثر ارتعاش و ترافیک و ... این تونل ها ریزش می‌ کند.

چه باید کرد؟

 در مصرف آب به ويژه در بخش کشاورزی باید بشدت صرفه جوئی کنیم.

وزارت نیرو در ظرف یکسال باید در میزان پروانه بهره برداری چاه های آب مجاز بازنگری کند و به مردم گزارش پیشرفت کار ارائه دهد.

وزارت نیرو باید اقدامات محسوسی در خصوص تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی از طریق جمع آوری آب های سطحی در فصول غیر نیاز آبی و تزریق آن به آبخوان ها بعمل آورد.

شهرداری‌ها باید اقدامات لازم را در خصوص نفوذپذیر کردن سطح شهر و نفوذ آب بازان به آبخوان‌ها بعمل آورند. همچنین تفکیک آب باران سقف‌ها و هدایت آنها به چاه‌های جذبی (و نه به شبکه فاضلاب) باید از طرف نظام مهندسی‌ها و شهرداری‌ها بطور جد دنبال شود. 

وزارت جهاد کشاورزی در ظرف یکسال باید در کاشت نوع محصولات و باغات و بویژه محصولات با مصرف بالای آب دخالت جدی کند و به مردم گزارش پیشرفت کار ارائه دهد.

وزارت کشاورزی در ظرف یکسال باید در مورد بسط شیوه های نوین آبیاری اقدام بسیار جدی بعمل آورد و به مردم گزارش پیشرفت کار ارائه دهد.

سازمان محیط زیست بعنوان حافظ محیط زیست کشور در این زمینه مسئولیت بسیار سنگینی دارد. 

دولت باید برای پایش فرونشست کشور و مطالعات جدی تر آن حتما ردیف بودجه ای را اختصاص دهد.