پهنه ایران، جزء فعال‌ترین زون‌های تکتونیکی و لرزه‌ای جهان است، کمربند آلپ-هیمالیا که به کمربند آتش نیز معروف است، با گذر از غرب به شرق، از گستره سرزمینی ایران عبور می‌کند. در نقشه‌های لرزه زمین‌ساختی جهان، نیز زون با خطر بالای زلزله در داخل سرزمین ایران، در امتداد دو ساختار زاگرس و البرز امتداد پیدا می‌کند. در ایران مرکز نیز از راس تقعر تنگه هرمز و سوی شرقی آن، گستره‌ای فعال و لرزه‌خیز با راستای جنوب – شمال تا گستره کرمان و شمال آن را در می‌نوردد.
گسل‌های ایران
اغلب مساحت سرزمینی ایران، پوشیده از گسله‌های فعال و لرزه‌زاست. به جز محدوده‌های کویری ایران مرکزی، پهنه‌ای که خالی از اثر گسله‌های اصلی و فرعی باشد، مشاهده نمی‌شود. در شکل ۱، گسله‌های با طول بیش از ۲۰ کیلومتر نشان داده شده است.
شکل۱- نقشه گسله های اصلی ایران
گسله‌های طویل، فعال و لرزه‌زا مهمترین چشمه‌های لرزه‌زا را تشکیل می‌دهند. بزرگی زلزله‌های رخ داده با طول گسل است. تعداد گسله‌های با طول بیش از ۲۰۰ کیلومتر ۳۶ قطعه است که در پهنه ایران شناسائی شده است. طویل‌ترین گسل، گسل اصلی جوان زاگرس با طول ۱۵۶۰ کیلومتر و سپس گسل دورونه با طول ۱۵۰۰ و در ادامه گسل پیشانی کوهستان که با تمامی سگمنت‌های خود دارای طول ۱۱۶۰ کیلومتر است. بر اساس برآوردهای اولیه مجموع طول گسله های طویل در ایران به بیش از ۱۴۰۰۰ کیلومتر می رسد.
تعداد گسل‌های اصلی و لرزه‌زا با طول بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر به عدد ۱۰۰ می‌رسد. از نامگذاری این گسله‌ها مشخص است که آنها از جوار شهرهای بزرگ ایران نیز می‌گذرند مانند گسل شمال تبریز، گسل شمال قزوین و ...
گسل‌هائی مانند گسل‌کشفرود، گسل پشت بادام، گسل نهبندان، گسل نصرت‌آباد، گسل ایذه، گسل برازجان، گسل جیرفت، گسل سبزپوشان، گسل شمال تبریز، گسل زنجان، گسل البرز، گسل کازرون، گسل طالقان و گسل بم از جمله آنها هستند.
تعداد بیشتری از گسله‌های لرزه‌زای ایران‌زمین دارای طول تقریبی کمتر از ۱۰۰ کیلومتر هستند. این گسل‌ها گستردگی بیشتری دارند. بر اساس نقشه‌های رقومی گسله‌های ایران بیش از ۲۵۰ گسله در بازه طولی بین ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتری قرار دارند که طول مجموع آنها به بیش از ۱۸ هزار کیلومتر می‌رسد.
گسل‌هایی که بر اساس نقشه‌های رقومی با طول کوتاهتری و بین ۲۰ تا ۵۰ کیلومتری ایران هستند تعدادشان بیش از ۶۵۰ قطعه، و طول تجمیعی آنها به بیش از ۲۰ هزار کیلومتر(نصف محیط کره زمین!) می‌رسد. این گسله‌ها با بازه طولی ذکر شده دارای توان لرزه‌زائی تا بزرگی حدود ۷ را دارا هستند و بنابراین از اهمیت بالائی برخوردار هستند و مهمترین نکته در خصوص اهمیت آنها تعداد زیاد و گستردگی بیشتر آنهاست.
با هدف نشان دادن اهمیت ریسک زلزله در کشور و بعنوان مثالی در این مورد، ذکر می شود که در مجاورت گسل های در بازه طولی تقریبی ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر(گسل‌هایی با توان لرزه‌زائی بالای ۷) شهرهای مهم کشور قرار گرفته است که تعدادی از انها به شرح زیر است:
مشهد در مجاورت گسل کشفرود و شاخه‌های جانبی آن، تبریز در مجاورت گسل شمال تبریز، شیراز در مجاورت گسل سبزپوشان، یاسوج در نزدیکی گسل کازرون، شهرهای قم و کاشان در مجاورت گسل کاشان(قم-زفره)، زنجان در مجاورت گسل زنجان، قزوین در مجاورت گسل شمال قزوین، بروجرد و دورود در مجاورت گسل دورود، ساوه در مجاورت گسل البرز، سمنان در مجاورت قطعه شمال سمنان گسل عطاری، ایذه در مجاورت گسل ایذه، قوچان در مجاورت گسل بینالود، جیرفت در مجاورت گسل جیرفت – دلفا، مریوان در مجاورت گسل صحنه و... و.
بر اساس قرارگیری سکونتگاه‌های شهری در بافر ۱۰ کیلومتری، مشخص شده است که گسل‌های زیر حائز اهمیت بالاتری هستند:
- گسل شمال تهران، گسل خزر، گسل سبزپوشان، گسل شمال تبریز، گسل زنجان، گسل زاهدان، گسل زاگرس مرتفع، گسل رامهرمز، گسل پیرانشهر، گسل شمال قزوین، گسل اصلی جوان زاگرس، گسل دورونه، گسل مشاء، شمال البرز، گسل دورود، گسل کاشان و ...
فعالیت گسل‌هایی که مشخصات تعدادی از آنها ذکر شد، منجر به رخداد زمین‌لرزه‌های متعدد و گاه مخرب در اقصی نقاط کشور می‌شود.
لرزه‌خیزی یکساله ایران(سال ۱۳۹۹)
وضعیت لرزه‌خیزی ایران بر اساس داده‌های مرکز لرزه‌نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران (زلزله‌های با بزرگی ۲و۵ و بالاتر) در دو حالت بدون حذف پس‌لرزه‌ها و با حدف پس‌لرزه‌ها بررسی و ارزیابی شد.
از اول فروردین ۱۳۹۹ تا لحظات قبل از شروع ۱ فروردین ۱۴۰۰، تعداد ۲۸۴۴ زلزله در گستره ایران رخ داده است. اگر فقط محدوده ایران مدنظر باشد، تعداد زلزله‌های رخ داده در سرزمین ایران ۲۵۰۹ زلزله خواهد بود(۳۳۵ زمین لرزه در نوار ۱۰۰ کیلومتری اطراف مرز ایران قرار دارند، شکل ۲).
با توجه به اهمیت رویدادهای مستقل در برآورد خطر لرزه‌ای در گستره کشور، از مجموع رخدادهای لرزه‌ای یکساله گذشته، پس‌لرزه‌ها حذف شد. بر این اساس تعداد رویدادهای مستقل لرزه‌ای تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری اطراف مرز کشور، ۱۸۱۶ زلزله و تعداد آنها در داخل سرزمین ایران ۱۵۸۷ زلزله بدست آمد(شکل۳). این بررسی نشان داد که از تعداد کل زلزله های رخ داده با بزرگی ۲.۵ و بالاتر از آن در کشور ۳۴ درصد آن را پس‌لرزه‌ها تشکیل می‌داده‌اند.
توزیع بزرگی در کل داده‌های زلزله‌های سال ۱۳۹۹ گستره ایران و اطراف آن(۲۸۴۴ زمین لرزه) به قرار زیر بوده است:
یک زلزله با بزرگی ۵.۷(بزرگترین زلزله رخ داده، زلزله بیرم استان فارس مورخ ۲۰-۳-۱۳۹۹ ساعت ۲۱:۴۸:۱۲ با بزرگی ۵.۷ است)، ۱۷ زلزله معادل ۰.۶ درصد کل زلزله های رخ داده با بزرگی ۵ و بالاتر، ۳۳ زلزله معادل ۱.۲درصد زلزله های رخداده سال ۱۳۹۹ با بزرگی ۴.۵ تا ۵، ۹۶ زلزله معادل ۳.۴ درصد کل زلزله‌های رخداده یکسال گذشته، با بزرگی ۴ تا ۴.۵، ۲۶۰ زمین لرزه با بزرگی معادل ۹.۱ درصد زلزله‌ها با بزرگی ۳.۵ تا ۴، ۵۱۱ زلزله معادل ۱۸درصد زلزله‌های رخ داده در سال ۱۳۹۹ با بزرگی ۳-۳.۵، ۱۹۲۱ زلزله معادل ۶۷.۶ درصد زلزله‌های سال ۱۳۹۹، با بزرگی ۲.۵-۳.
با توجه به آمار فوق نشان داده می‌شود که عمده رویدادهای لرزه‌ای ایران در بازه بزرگی ۲.۵-۳ قرار می‌گیرند که امری طبیعی و مورد انتظار است. هرچند که رخداد زلزله‌های حفیف، موجب خسارت نمی‌شود، اما بیانگر فعال بودن گسله‌های لرزه‌زا در سرتاسر کشور است که باید مورد توجه قرار گیرد.
زلزله‌های رخ داده در سال ۱۳۹۹، ناشی از فعالیت‌های گسله‌های لرزه‌زا و فعال ایران بوده است که پراکنش آنها همراه با موقعیت گسل‌ها در شکل ۴ نشان داده شده است.
شکل۲- زلزله‌های رخداده سال ۱۳۹۹ در کشور و اطراف آن
شکل۳- زلزله های رخداده سال ۱۳۹۹ در کشور و اطراف آن(با حذف پسلرزه ها)
شکل۴- پراکنش زلزله های یکسال گذشته(سال ۱۳۹۹) ایران و اطراف آن همراه با جانمائی گسله های اصلی
نقشه ۴ حاکی است:
گستره جنوبی ایران از کمان تنگه هرمز به سمت غرب در امتداد خلیج فارس، در سال ۱۳۹۹ فعالیت لرزه‌ای قابل‌ملاحظه‌ای داشته است. بطوریکه بزرگترین زلزله رخداده سال ۱۳۹۹(زلزله ۵.۷ بیرم فارس) نیز در همین گستره رخ داده است. فعالیت سگمنت های جنوب شرقی گسله های ایالت لرزه زمین‌ساختی زاگرس مانند گسل اصلی جوان زاگرس، گسل پیشانی کوهستان، گسل پیش‌ژرفای زاگرس و نیز گسله‌های دیگری مانند گسل لار، سبزواران و میناب موجب تراکم رخداد لرزه ای در این پهنه از سرزمین ایران شده است.
همچنین، در جنوب غرب ایران و در زون لرزه خیز زاگرس نیز همانند همیشه، فعالیت لرزه ای با تراکم بیشتری دنبال شده است که آخرین زمین‌لرزه تاثیرگذار سال ۱۳۹۹ نیز با بزرگی ۵.۶(بعدا به ۵.۵ اصلاح شد) در مجاورت گسل دنا در ۲۹ بهمن ۱۳۹۹ در همین ناحیه بوقوع پیوسته است. فعالیت گسله‌های سامانه تکتونیکی زاگرس با تنش تکتونیکی مستمری که در این ناحیه وجود دارد، موجب رخداد زلزله‌های جنوب‌غرب ایران شده است.
در شرق کرمان و از جنوب تا شمال(با اندکی انحنا بسمت شمال غرب) تجمع زلزله‌های سال ۱۳۹۹ ناشی از فعالیت گسله‌های کوهبنان، لکرکوه، راور، بهاباد، گوک و سایر گسله‌های گسترش یافته در این ناحیه است.
در شمال کشور از سمت شرق تهران تا استان گلستان و بسمت استان خراسان رضوی، فعالیت‌های تکتونیکی ناشی از جنبائی گسله‌هایی مانند مشاء، فیروزکوه، بشم، عطاری، آستانه، سمنان، خزر، ابر، اسفراین، شاهرود و سایر گسله‌های واقع در این ناحیه، سیمای لرزه‌خیزی فعالی را به این پهنه از سرزمین ایران داده است.
در شمال‌غرب کشور، در منطقه اطراف دریاچه ارومیه نیز فعالیت سگمنت شمال غربی گسل شمال تبریز، گسل تسوج، گسل سلماس و سایر گسله های موجود در این ناحیه موجب رخداد زلزله‌های متعددی در این گستره شده است.
در شکل ۴ نشان داده شده است که در سال ۱۳۹۹ نیز نوار مرزی غرب کرمانشاه و شمال غرب ایلام، دارای فعالیت لرزه‌ای قابل‌ملاحظه‌ای بوده است. این ناحیه از جمله فعال‌ترین پهنه‌های لرزه‌خیز در کشور است.
نگاهی کلی بر لرزه خیزی استان‌های کشور
زلزله‌های رخ داده در گستره ایران(تعداد ۲۵۰۹ زلزله) به تفکیک گستره‌های استانی در شکل ۵ نشان داده شده است. در شکل ۵ با توجه به مساحت بالای استان‌های فارس و کرمان تعداد بیشتری از زلزله‌ها( ۱۷درصد و ۱۵درصد زلزله‌های رخ داده در سال ۱۳۹۹ در این دو استان به وقوع پیوسته است. استان‌هایی مانند قم، زنجان، مرکز و البرز کمترین تعداد رخداد زلزله را در سال ۱۳۹۹ داشته‌اند. در گستره استانی تهران، ۴۳ زلزله با بزرگی ۲.۵ و بزرگتر از آن در سال گذشته رخ داده است.
شکل۵- نمودار تعداد زلزله‌های رخ داده در سال ۱۳۹۹ در گستره‌های استانی کشور
اگر تعداد زلزله‌های رخ داده در هر استان را به مساحت آن استان تقسیم کنیم شاخص نسبتی تراکم لرزه‌ای بدست خواهد آمد که بر این اساس شکل ۶ نشان دهنده تراکم زلزله‌های یکساله در استان‌های مختلف کشور است.
شکل۶- نمودار تراکم زلزله‌های رخ داده در سال ۱۳۹۹ در گستره‌های استانی کشور
نمودارهای نشان داده شده در شکل های ۵ و ۶ برای کل زلزله های داخل محدوده سرزمینی ایران است. با حذف پس‌لرزه‌ها، شکل ۷ و ۸ نظیر شکل های ۵ و ۶ گویای لرزه‌خیزی گستره‌های استانی کشور خواهد بود.
استان کرمان بعنوان لرزه‌خیزترین استان کشور در سال ۱۳۹۹ بر اساس رویدادهای مستقل لرزه‌ای است و استان‌های فارس، هرمزگان، خراسان‌رضوی در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند.
شکل۷- نمودار تعداد زلزله‌های رخ داده در سال ۱۳۹۹ در گستره های استانی کشور(با حذف پس‌لرزه‌ها)
بر اساس شاخص تراکم نسبی زلزله‌ها با حذف پس‌لرزه‌ها، استان‌های بوشهر، کرمانشاه، گلستان، کهگیلویه‌وبویراحمد، خراسان‌شمالی، هرمزگان و مازندران دارای تراکم لرزه‌ای بیشتری در سال ۱۳۹۹ بوده‌اند.