پدیده گرد و خاک از اواسط دهه هشتاد به شکل گسترده و با روندی افزایشی در ایران خودنمایی کرد. خاورمیانه به طور تاریخی همواره درگیر این پدیده بوده و کشور ما هم با مواردی همچون ماسه‌های روان دست و پنجه نرم می‌کرده اما غبار با این شدت و ابعاد در گذشته وجود نداشت.
شدت گرد و غبارها از اواسط دهه هشتاد مقداری غافلگیرکننده شد. گستره، نوع، تکرار و ماندگاری گرد و خاک با طوفان ماسه تفاوت زیادی دارد، طوفان ماسه به طور لحظه‌ای ایجاد شده و بعد هم با سرعت فروکش می‌کند، به همین دلیل قابلیت تحمل آن بیشتر است.
از سوی دیگر در آن دهه، ذرات گرد و خاک به زیر ۱۰ میکرون رسیدند که این موضوع به شکل خودکار ماندگاری گرد و خاک را بیشتر می‌کرد.
در مورد عوامل ایجاد پدیده گرد و خاک باید گفت برخی علل و عوامل طبیعی ساختار زمین شناسی، مانند حساسیت زمین در خاورمیانه و غرب آسیا وجود دارد که در این موضوع موثر است، اگرچه اقلیم خشک و فرا خشک همواره در طبیعت تاریخی این منطقه بوده اما تغییرات اقلیمی نیز این مساله را تشدید کرده است.
عامل مهم دیگر بارگزاری و بهره‌برداری نامناسب از منابع آب و خاک و پوشش گیاهی است که باعث آسیب به طبیعت می‌شود، اگرچه منابع طبیعی تا دوره‌ای خود را با شرایط انطباق می‌دهند اما چنانچه دخالت‌های انسانی از حد بگذرد، واکنش نشان خواهند داد.
البته به این نکته نیز باید توجه کرد که تشدید پدیده گرد و خاک در دهه ۸۰ نیز به طور ناگهانی رخ نداد. حداقل تا یک دهه قبل از دهه ۸۰ که با هجمه گرد و غبار همراه با تکرار، ماندگاری و غلظت و گستره زیاد مواجه شدیم، هم ایران و هم کشورهای منطقه، علاوه بر شرایط اقلیمی، اقدامات آسیب‌زایی مثل بهره‌برداری نامناسب از مراتع با افزایش دام، کشاورزی و مدیریت نادرست منابع آب که منجر به رها شدن اراضی کشاورزی شده را در پیش گرفتند که این اقدامات در نهایت به تشدید این گرد و خاک منجر شد.
برای مقابله با پدیده گرد و خاک کشورمان حداقل ۱۰ سال زمان نیاز است، بنابراین لازم است علاوه بر برنامه بلند مدت، یک برنامه میان مدت نیز برای کاهش فشار کنونی تدوین شود.
از سال ۱۴۰۰ یک برنامه ۱۰ ساله منتهی به ۱۴۱۰ تدوین شده و تاکنون حدود ۲ میلیون هکتار از کانون‌های گرد و خاک کشور با اعتبار ۲ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان تحت کنترل و مدیریت قرار گرفته است. همچنین سازمان حفاظت محیط زیست به شناسایی مناطق برداشت غبار در خارج از کشور پرداخته اما ۳۵ میلیون هکتار مناطق غبار خیز در کشور شناسایی شده است و دولت به تنهایی بدون همراهی سایر بهره برداران نمی‌تواند اهداف مشخص شده را محقق سازد. از سوی دیگر خیلی از درآمدهای کشور را به منابع پایه گره زده‌ایم که این امر تا حدودی مانع مدیریت محیط زیست می‌شود.
هر گونه اقدامی در این مسیر نیازمند همکاری کشورهای همسایه است اما متاسفانه اولویت بسیاری از همسایگان ما چه در سطح مطالبات مردمی و چه از نظر رویکردهای دولتی و حاکمیتی با توجه به شرایط سیاسی و سایر مشکلاتی که دارند، مقابله با گرد و خاک نیست.
در حوزه مباحث خارجی نیز، بدون وجود یک مکانیزم مالی و حضور یک ارگان بین‌المللی مسئول نمی‌توان اقدامات چندان موثری انجام داد و حتی اگر روابط دو جانبه و سه جانبه مناسبی داشته باشیم امکان تحقق اهداف خود را نخواهیم داشت.
در راستای کاهش آثار پدیده گرد و خاک و مقابله با آن، تفاهمنامه‌های متعددی از همان دهه ۸۰ با کشورهای مختلف از جمله عراق، سوریه، قطر، ترکیه و ... منعقد شد اما این تفاهمنامه‌ها بدون حضور ارگان‌های بین‌المللی کارایی چندانی ندارد.
در دهه ۹۰ دوره‌های آموزشی برگزار شد و اقداماتی از جمله جذب حدود ۲ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار ریالی از صندوق توسعه ملی انجام گرفت. همچنین یک برنامه منطقه‌ای بلند مدت شامل دو برنامه عمل زیر منطقه‌ای تهیه و با وزارت خارجه به منظور پیگیری و رایزنی به اشتراک گذاشته شده است.
در این دو برنامه عمل زیر منطقه‌ای، ساختار و مکانیزم مالی تعریف شده و پیشنهاد ورود دستگاه‌های بین‌المللی به عنوان هماهنگ کننده بین کشورها نیز ارائه شده است.
از آنجایی که نمی‌توان کشورها را به همکاری در این زمینه الزام کرد، ارتباطات و رایزنی‌هایی از ۳ سال گذشته آغاز شده و زمینه‌های آن شکل گرفته است.
با توجه به مطالعات انجام گرفته با همکاری پژوهشکده هواشناسی در وهله اول کشورهای عامل شناسایی شده‌اند. همچنین برای تمام کشورهای همسایه مجلدات شناسایی مناطق، میزان تاثیر گذاری، مبدا و مقصد توده گرد و خاک و ... تهیه و به وزارت خارجه ارسال شده است. در حال حاضر نیز مشغول رایزنی با کشورهایی هستیم که به سمت ما گرد و غبار گسیل می‌کنند.
خوشبختانه کشور ما از لحاظ قانونی مشکلی برای منع اقدامات تشدید کننده و یا ایجاد کننده پدیده گرد و خاک ندارد بلکه مساله اساسی اجرایی شدن قوانین مصوب کشور است که تلاش و همت مضاعف می‌طلبد.