به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، پدیده گردوخاک که از دهه ۸۰ گریبان‌گیر کشورمان شد، طی روزهای اخیر وضعیت جوی کشور را به ویژه در مناطق غرب و جنوب غرب به شدت تحت تاثیر قرار داده است. می‌توان گفت رخدادهای گردوخاک ناشی از ترکیب طولانی‌مدت خشکسالی و مدیریت ناپایدار اراضی است و خشکسالی سال‌های اخیر، تغییر در رژیم هیدرولوژیکی منطقه و تغییرات اقلیم نیز آثار سوء این پدیده را افزایش داده است.
از آنجا که مجموع عوامل ایجاد کننده این پدیده علاوه بر چشمه های داخلی چشمه های خارجی نیز دارد، هیچ کشوری به تنهایی و بدون همکاری سایر کشورهای درگیر نمی‌تواند با این پدیده مقابله نماید. همچنین مقابله با هر پدیده‌ای در وهله اول نیازمند شناسایی عوامل ایجاد و چشمه های تولید آن است.
پروژه‌های متعددی توسط پژوهشگاه هواشناسی و ستاد ملی مقابله با پدیده گردوخاک تحت عنوان پروژه «منشاءیابی کانون‌های بحرانی داخلی فرسایش بادی، طوفان ماسه و گردوغبار» انجام شده که شامل جمع‌آوری داده‌ها، ساخت پایگاه داده و کنترل کیفیت آن، تعیین تغییرات زمانی و مکانی رخدادهای گردوخاک، تعیین فرسایش‌پذیری سرزمین و عوامل زمینی مؤثر بر آن، تعیین عوامل اقلیمی مؤثر بر پدیده گردوخاک و میزان شار قائم آن، تعیین محدوده اثر و سهم عوامل محیطی مؤثر بر فعال‌سازی چشمههای بحرانی گردوخاک و در نهایت تهیه نقشه چشمههای داخلی گردوخاک و اولویت‌بندی آن‌ها هستند.
در همین راستا با ساویز صحت کاشانی، عضو هیات علمی گروه پژوهشی آلودگی هوا و گردوخاک پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو، رئیس مرکز آموزش منطقه ای سازمان هواشناسی جهانی در تهران(WMO RTC) و عضو کمیته راهبری گروه منطقه‌ای سامانه ارزیابی و مشورتی هشدار گردوخاک و طوفان ماسه سازمان هواشناسی جهانی (WMO SDS-WAS) در شمال آفریقا، خاورمیانه و اروپا به گفتوگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.
*پدیده گردوخاک از چه زمانی وارد کشور شد؟ مهم‌ترین عوامل ایجاد یا انتقال این پدیده چیست؟
منطقه خاورمیانه بخشی از کمربند گردوخاکی است که از صحرای بزرگ آفریقا تا شرق آسیا کشیده شده است. در سال‌های اخیر، وقوع پدیده گردوخاک در خاورمیانه در حال افزایش بوده و زمینه‌ساز بحران منابع طبیعی و زیست‌محیطی در منطقه شده است. ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای منطقه غرب آسیا که در این کمربند بیابانی قرار گرفته همراه با سایر کشورهای هم‌جوار تحت تأثیر عوامل محیطی قرار گرفته‌اند به‌طوری‌که استمرار بیش از یک دهه پدیده خشکسالی در ایران و سایر کشورها سبب رویارویی با معضل‌های جدی همچون کم‌آبی، خشکسالی و نیز گردوخاک شده است.
طوفان گردوخاک، فرآیند پیچیده‌ای است که تحت تأثیر الگوها و سامانه‌های جوی بوده و به طورکلی شرایطی مانند وزش باد شدید، کاهش رطوبت خاک، کاهش پوشش گیاهی و هوای خشک منجر به شکل‌گیری آن می‌شوند.
بیشترین چشمههای گردوخاک در مناطق خشک داخلی حوزه‌های آبخیزی است که دارای پوشش گیاهی محدود ناشی از عوارض خشکی و خشکسالی است. از بین رفتن پوشش گیاهی، کاهش تنوع زیستی، تخریب خاک یا رسوب، استعداد ایجاد رخداد گردوخاک را افزایش می‌دهد. تأثیر انسان بر چرخه‌های آب‌شناسی، اغلب ناشی از مصرف بیش‌ازحد منابع آب که عامل خشک شدن سطوح آبی است، خطر ابتلا به رخدادهای طوفان گردوخاک را افزایش می‌دهد.
پوشش گیاهی سازوکاری را ایجاد می‌کند که با اثر بادشکن، کنترل جریان باد و کاهش تنش‌های سطحی در سطح زمین، سبب حفاظت فیزیکی سطوح شده و در اثر حفظ و بازگرداندن مواد آلی به خاک، پایداری خاکدانه‌ها را ایجاد می‌کند.
هر عاملی که باعث عدم پایداری اراضی و کاهش پوشش گیاهی شود، افزایش طوفان‌های ماسه و گردوخاک را به همراه دارد. در واقع عامل اصلی رخدادهای گردوخاک ناشی از ترکیب طولانی‌مدت خشکسالی و مدیریت ناپایدار اراضی است. تغییرات اقلیمی نیز یکی از عوامل مهمی است که سبب افزایش خطر فرسایش بادی و طوفان‌های گردوخاک است. تغییر کاربری اراضی اغلب ناشی از تغییر اقلیم عامل ترابرد گردوخاک است که نتیجه آن تخریب سرزمین ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای و نیز تغییر در ترازمندی انرژی سطحی است.
*منشاء داخلی و یا خارجی این گرد و خاک کجاست؟
باتوجه به مطالعات صورت گرفته در پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان زمین شناسی و دانشگاه یزد، چشمههای بالقوه گسیل گردوخاک در کشور با شدت‌های مختلف شناسایی شده‌اند. بر این اساس مناطقی در مرز استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی، نواحی واقع در مرز جنوبی استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان، بخش‌هایی از شمال شرقی استان خراسان جنوبی، شمال غربی استان خوزستان، شرق و شمال شرقی استان سمنان، مناطق شمال اصفهان و نیز جنوب شرقی هرمزگان چشمههای گردوخاک با شدت بسیار زیاد قرار گرفته‌اند.
علاوه بر آن در نواحی شمال شرقی و جنوب استان سیستان و بلوچستان، جنوب استان بوشهر و هرمزگان و نیز در غرب استان خراسان جنوبی چشمههای گردوخاک با شدت زیاد شناسایی شده‌اند.
در جنوب استان خوزستان، بخش‌های مرکزی استان یزد و جنوب استان اصفهان نیز چشمههای گردوخاک با شدت متوسط وجود دارند. الگوهای جوی متنوعی می‌توانند سبب فعال شدن چشمههای گردوخاک به صورت محلی شوند که از جمله آن‌ها به شکل‌گیری شیو فشاری و تقویت بادهای سطحی، صعود هوا در جلوی جبهه سرد و یا مناطقی با جریان‌های فراسوی شدید در جلوی طوفان‌های تندری که منجر به رخداد پدیده هبوب می‌شود، می‌توان اشاره کرد.
در کنار چشمههای موجود در داخل کشور، بر اساس مطالعات انجام‌شده توسط پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو مشاهده شد که حدود ۳۰۰ میلیون هکتار مناطق غبارخیز در خارج از مرزهای ایران وجود دارد که منجر به گسیل مقادیر زیادی گردوخاک از آن مناطق با توجه به جریانات جوی به سمت کشور ما می‌شود. جریان‌های گردوخاکی در فصول مختلف سال از سمت شمال‌شرق و شرق کشور از مناطقی در کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان، پاکستان و از سمت جنوب کشور از مناطقی در جنوب غرب و غرب کشورهای عراق، سوریه، عربستان و اردن وارد ایران می‌شوند. شرایط جوی همراه با سایر عوامل زمینی، سبب شده است که منطقه جنوب غرب، غرب و نیز شمال شرق و شرق کشور به شدت تحت تأثیر چشمههای گردوخاک خارج از مرزهای جغرافیایی کشور قرار گیرد.
در حالت کلی با توجه به الگوهای همدیدی، گسیل گردوخاک در منطقه غرب کشور از سوریه آغاز شده و ذرات گردوخاک با حرکت از فراز چشمههای گردوخاک موجود در عراق به وسیله یک جریان شمالی از خلیج فارس عبور کرده و تا کشور عمان امتداد می‌یابند. این در حالی است که فعالیت چشمههای گسیل گردوخاک، واقع در نواحی خالی از سکنه مناطق مرکزی عربستان سعودی و همچنین بیابان‌های اردن، سبب تشدید رخداد گردوخاک در مناطق جنوب غرب ایران می‌شوند. شکل‌گیری شیوفشاری در فصول گرم و یا پیدایش جبهه‌های جوی در فصول سرد سال می‌توانند سبب افزایش تندی بادهای سطحی شوند و چشمههای گردوخاک را فعال کنند. در نهایت با حاکمیت جریان‌های جوی غربی و جنوب غربی این گردوخاک وارد مرزهای کشور شده و بسیاری از شهرهای واقع در نیمه غربی کشور را تحت تأثیر قرار داده و زندگی ساکنین این نواحی را مختل کند.
مهم‌ترین علل تشدید پدیده گردوخاک بر اساس گزارش برنامه محیط‌زیست سازمان ملل
برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) در گزارشی وقوع خشکسالی در منطقه جنوب غرب ایران و کشورهای همسایه هم چون عراق را با کاهش رطوبت سطحی و زیر سطحی و همچنین از بین رفتن پوشش‌های گیاهی و توسعه پهنه‌های رسوبی و ریزدانه در این مناطق را مهم‌ترین علل تشدید پدیده گردوخاک دانسته است. همچنین عوامل انسانی همچون احداث سدهای عظیم بر روی رودهای منتهی به حوضه آبریز بین‌النهرین (عراق) توسط کشورهای منطقه از دیگر عوامل تأثیرگذار بر این واقعه است.
فراوانی ذرات بسیار ریز سبک همانند سیلت و رس در نواحی بیابانی کشورهای مجاور ازجمله عراق، سوریه، عربستان، اردن و کویت و نیز وزش باد از این مناطق به سمت استان‌های غربی و جنوب غربی کشور منجر به بروز پدیده گردوخاک و درنتیجه آلودگی هوا می‌شود. از سوی دیگر مطالعات نشان داد که چشمههای گردوخاک واقع در کشورهای ترکمنستان، افغانستان و پاکستان نیز بخش وسیعی از مناطق شمال‌شرق، شرق و جنوب‌شرق کشور ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ذرات گردوخاک گسیل‌شده از کشور ترکمنستان، در اثر جریانات شمالی حاکم بر منطقه، به‌ویژه در فصل‌های بهار و تابستان وارد مناطق شمال‌شرق و شرق کشور و در برخی مواقع سواحل جنوبی دریای خزر می‌شوند.
پاکستان و افغانستان سرچشمه طوفان‌های گردوخاک
از طرف دیگر، کشورهای پاکستان و افغانستان دارای مناطق تحت تأثیر فرسايش بادي متعددی است که پتانسیل مناطق چشمه طوفان‌های گردوخاک را دارا است. بنابراین، مناطق شرق و جنوب‌شرق کشور در فصول مختلف سال و تحت شرایط جوی متفاوت ممکن است تحت تأثیر چشمههای گردوخاک واقع در کشورهای افغانستان و پاکستان نیز قرار گیرند. با توجه به مطالعات صورت گرفته صحرای قره قوم در تركمنستان، دشت مارگو و ريگستان در افغانستان و دشت سيستان، منابع اصلی گردوخاک در شرق ايران هستند.
اين مناطق بیشتر پوشيده از رس، ماسه، تپه‌هاي ماسه‌اي و رسوبات كف درياچه‌هاي خشك شده است كه در فصل گرم سال هم‌زمان با فعاليت بادهای ١٢٠ روزه، می‌توانند به فرسايش خاک و انتقال گردوخاک به منطقه منجر شوند. شکل‌گیری شیوفشاری نسبتا قوی در نواحی غربی کشور افغانستان و مرزهای شرقی ایران سبب تقویت بادهای شمالی شده و با توجه به خشک شدن بخش گسترده‌ای از تالاب بزرگ هامون، گسیل و ترابرد گردوخاک از این نواحی به داخل کشور اتفاق می‌افتد. این الگو در اواخر فصل بهار تا اواسط فصل پاییز در این منطقه حاکم است.
*چه تدابیری(راهکارهای کوتاه مدت و بلند مدت) برای پیشگیری یا مقابله با این پدیده در نظر گرفته شده است؟
به‌طورکلی طوفان‌های ماسه و گردوخاک پدیده‌های طبیعی بزرگ و میان مقیاس هستند که جلوگیری از وقوع آن‌ها امکان‌پذیر نیست. با این وجود می‌توان اقدامات کمکی برای کاهش اثرات آن انجام داد. انتشار گردوخاک در مقياس كوچك به علت فعالیت‌های انسانی می‌تواند با استفاده از روش‌های گوناگون بیولوژیکی، بیومکانیکی، بیوشیمیایی و ... كاهش يابد. کنترل مناسب عوامل ایجاد گردوخاک مانند افزایش پوشش گیاهی به تثبیت خاک تپه‌های ماسه‌ای و ایجاد بادگیر کمک می‌کند. استفاده از گیاهان و درختان بومی می‌تواند سرعت باد را کاهش داده و در همان زمان باعث افزایش رطوبت خاک نیز می‌شود.
طراحی مناسب ساختمان‌ها و انجام آزمایش‌ها نفوذ هوا در هنگام بهره‌برداری از ساختمان از دیگر راهکارهای کاهش خسارت است. بنابراین شناسایی چشمههای گردوخاک و ویژگی‌های آن‌ها در راستای کنترل و کاهش میزان فعالیت‌های آن‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. بر این اساس پروژه‌های متعددی طراحی و به انجام رسیده است.
شناسایی چشمههای داخلی و خارجی گردوخاک
مطالعات و اطلاعات حاصل از نتیجه بررسی‌های انجام شده توسط پژوهشگاه هواشناسی و ستاد ملی مقابله با پدیده گردوخاک تحت عنوان پروژه «منشاءیابی کانون‌های بحرانی داخلی فرسایش بادی، طوفان ماسه و گردوغبار» به انجام رسید که شامل جمع‌آوری داده‌ها، ساخت پایگاه داده و کنترل کیفیت آن، تعیین تغییرات زمانی و مکانی رخدادهای گردوخاک، تعیین فرسایش‌پذیری سرزمین و عوامل زمینی مؤثر بر آن، تعیین عوامل اقلیمی مؤثر بر پدیده گردوخاک و میزان شار قائم آن، تعیین محدوده اثر و سهم عوامل محیطی مؤثر بر فعال‌سازی چشمههای بحرانی گردوخاک و در نهایت تهیه نقشه چشمههای داخلی گردوخاک و اولویت‌بندی آن‌ها هستند.
این نتایج منجر به شناخت مناسبی از چشمههای گردوخاک در داخل کشور و چگونگی فعالیت آن‌ها در ماه‌ها و فصول مختلف شده که می‌تواند زمینه‌سازی آمادگی و مقابله با این پدیده را فراهم کند. با توجه به اینکه بخشی از گردوخاک آسیب‌رسان به منابع زیستی و اقتصادی کشور ناشی از گردوخاک با منشاء خارجی است، پس از انجام مطالعات منشاءیابی داخلی فرسایش بادی، طوفان‌های ماسه و گردوخاک و در پژوهشی دیگر تحت عنوان «مطالعه و منشاءیابی کانون‌های خارجی گردوغبار تأثیرگذار بر کشور» چشمههای گردوخاک واقع در خارج از مرزهای کشور مورد بررسی قرار گرفتند.
شناسایی چشمههای گردوخاک خارجی مؤثر بر کشورمان با بهره‌گیری از اطلاعات و آمارهای هواشناسی داخلی و خارجی، داده‌های ماهواره‌ای و سنجش‌ازدور، استفاده از داده‌های زمینی و بهره‌گیری از تجربیات مطالعات منشاءیابی داخلی در بخش یا تمامی پهنه سرزمینی ۲۲ کشور منطقه به تفکیک به انجام رسیده است. کشورهای مورد مطالعه شامل عراق، سوریه، عربستان، کویت، اردن، یمن، عمان، امارات متحده عربی، قطر، بحرین، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، بخشی از روسیه، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قزافستان، افغانستان، پاکستان و بخشی از هند هستند.
پدیده طوفان‌های گردوخاک بدون همکاری کشورها با هم رفع نمی‌شود
این مطالعات نشان داد که پدیده طوفان‌های گردوخاک یک مشکل زیست‌محیطی فرامرزی بوده و هیچ کشوری نمی‌تواند آن را به‌تنهایی حل کند. بنابراین همکاری منطقه‌ای بین کشورهای متضرر در منطقه برای اطمینان از کاهش شرایط تشدیدکننده پدیده گردوخاک موردنیاز است. بر این اساس برنامه عمل منطقه‌ای کنترل چشمههای گردوخاک برون‌مرزی به عنوان یک امر ضروری تحت پروژه‌ای با عنوان «تهیه برنامه عمل منطقه‌ای کنترل منشاءهای گردوغبار برون‌مرزی» تدوین شد.
همچنین برای توسعه مشارکت و همکاری با کشورهای منطقه دو طرح به صورت «پیش‌نویس سند چارچوب برنامه عمل زیرمنطقه‌ای مقابله با پدیده گردوخاک در بخشی از آسیای میانه و غرب آسیا» شامل کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان و ازبکستان و نیز «پیش‌نویس سند چارچوب برنامه عمل زیرمنطقه‌ای مقابله با پدیده گردوخاک در غرب آسیا» شامل کشورهای ایران، سوریه، عراق، ترکیه، قطر، کویت، عربستان، عمان، امارات متحده عربی، اردین و بحرین تهیه شد.