در جریان نشست اخیر گروه 20 (G20)  که در روز شنبه هیجدهم و نوزدهم شهریور ماه 1402 (9 و 10سپتامبر 2023) به میزبانی هند برگزار شد، طرح کریدور ریلی و دریایی چندجانبه جاه ­طلبانه ای برای اتصال هند و جنوب آسیا به اروپا از مسیر امارات، عربستان سعودی،‌ اردن، فلسطین اشغالی با هدف رونق اقتصادی و توسعه همکاری های سیاسی، توسط روسای جمهور هند و آمریکا رونمایی شد و یادداشت تفاهم همکاری نیز برای این کریدور با عنوان «کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا»[1] (IMEC) توسط هند، عربستان سعودی،‌ امارت، امریکا، اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان، و ایتالیا به امضا رسید. طبق این یادداشت تفاهم دو کریدور جداگانه پیش ­بینی شده است. کریدور شرقی هند را به خلیج فارس و کریدور شمالی خلیج فارس را به اروپا متصل می کند.

بایدن این طرح را برنامه ای بسیار بزرگ خواند و جیک سولیوان مشاور امنیت ملی بایدن آن را باعث رشد تجارت، انتقال منابع انرژی (از جمله هیدروژن و برق) و توسعه ارتباطات دیجیتال دانست که کشورهای هند، عربستان سعودی، امارات، اردن،  فلسطین اشغالی و اتحادیه اروپا در آن دخیل هستند.  

به گزارش سی­­بی­سی کانادا به نقل از سولیوان این شبکه ارتباطی بازتابی از چشم انداز بایدن برای یک سرمایه گذاری گسترده به رهبری موثر آمریکا و تمایل ان برای استقبال از سایر شرکا است. به زعم وی توسعه زیرساختی، به جای چالش و تنش و بحران، خاورمیانه را به هاب فعالیت های اقتصادی و تجاری تبدیل می کند.

به گزارش رویترز به نقل از جان فاینر معاون مشاور امنیت ملی ریاست جمهوری آمریکا، این طرح کشورهای متوسط و کم-درآمد منطقه را منتفع خواهد کرد و خاورمیانه  را قادر می سازد تا در تجارت جهانی نقش داشته باشد.

کشورهای شرکت کننده در این طرح پیش­بینی می­کند این کریدور کارایی را افزایش دهد، هزینه ها را کاهش دهد، یکپارچگی اقتصادی را تقویت کند، ایجاد اشتغال کند و انتشار گازهای گلخانه ای را کاهش دهد  و در نهایت منجر به یکپارچگی آسیا، اروپا و خاورمیانه شود.

به نظر می­‌رسد آمریکا این طرح را از یک سو برای حذف روسیه در مبادلات منطقه­‌ای و از سوی دیگر مقابله با نفوذ فزاینده چین در مناسبات جهانی در قالب طرح حمل و نقلی و زیرساختی یک «کمربند، یک جاده» پیش می برد؛ به ویژه شیوه تامین مالی BRI چین که با ایجاد بدهی برای کشورها موجب نفوذ ژئوپلتیکی ان کشور می شود. این در حالی است که تامین مالی «کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا» از طریق برنامه «مشارکت برای زیرساخت و سرمایه گذاری جهانی» (PGII) است که توسط کشورهای گروه هفت (شامل کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن، بریتانیا، و آمریکا) و اتحادیه اروپا پروژه های زیرساختی کشورهای در حال توسعه را از طریق سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی تامین مالی می کند.

تقابل هند با طرح «یک کمربند، یک جاده» چین به دلیل کریدور اقتصادی چین-پاکستان (CPEC) است که از محدوده تحت کنترل پاکستان عبور می کند و هند آن را نقض حاکمیت خود می داند. در مقابل،‌ این کریدور جایگزین (IMEC) این فرصت را به هند می دهد که با مشارکت در ابتکار عملی که به رهبری غرب است، برای نگرانی های حاکمیتی و ناپایداری های مالی ناشی از بدهی ها که در طرح «یک کمربند، یک جاده» وجود دارد با غرب هم سو شود. با مشارکت در این طرح، هند اتصال خود به اروپا و خاورمیانه را بدون ورود به مناقشات ارضی را گسترش داده و در پروژه های توسعه زیرساختی شرکت می کند که منافع استراتژیک آن را به خطر نمی اندازد.

رئیس کمیسیون اروپا نیز در نشست گروه 20، این پروژه را به عنوان پلی سبز بین قاره ها و تمدن ها خواند. وی همچنین از طرح انتقال برق و داده ها از طریق کابل خبر داد. در این نشست همچنین از یک کریدور فرا-آفریقایی رونمایی شد که بندر لوبیتو آنگولا را به منطقه محصور به خشکی استان کانانگا در جمهوری دموکراتیک کنگو و معادن مس زامبیا متصل می کند. بایدن نیز این پروژه آفریقایی را سرمایه گذاری منطقه ای خواند که قاعده بازی را عوض خواهد کرد. وی همچنین هر دو طرح را گام های بزرگ رو به جلو اذعان کرد.

به گفته هماهنگ­ کننده بخش زیرساخت های جهانی و امنیت انرژی بایدن، آموس هوخشتاین، برنامه زمان بندی دقیق تری طی دو ماه آینده  برای «کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا» تدوین خواهد شد که فاز اول ان به شناسایی مناطقی می پردازد که نیاز به سرمایه گذاری و اتصال زیرساخت های فیزیکی بین کشورها دارند. از سال اینده نیز برنامه های عملیاتی ان ها اجرا خواهد شد.  

این پروژه به ویژه پس از سفر بایدن به جده در جولای 2022 در پاسخ به نیاز به یک همگرایی اقتصادی منطقه ای به جریان افتاد. در ژانویه کاخ سفید مذاکره با شرکای منطقه ای خود را اغاز کرد و در بهار پیش نویس ارزیابی ها و نقشه های زیرساخت های ریلی فعلی خاورمیانه اماده شد. به طوریکه مقامات امریکا، عربستان امارات و هند در ماه مه (اردیبهشت ماه) در عربستان دیدار کردند تا جزییات توافق نامه ی کنونی را نهایی سازند.

الحاق فلسطین اشغالی، امارات، عربستان، و اردن به این طرح حائز اهمیت است. با توجه به تلاش امریکا برای برقراری روابط دیپلماتیک بین فلسطین اشغالی و عربستان، این پروژه حمل و نقلی می تواند عاملی برای برقراری روابط فلسطین اشغالی و عربستان باشد و از این حیث پیوستن فلسطین اشغالی حائز اهمیت است.

با تشدید رقابت های سیاسی و اقتصادی برای ایجاد کریدورهای جدید تجاری در منطقه، ایران نیز می بایست همزمان با پیشبرد سیاست های حمل و نقلی خود با کشورهای منطقه، چندین تحول جدی اقتصادی و ژئوپلیتیکی را در نظر بگیرد. از جمله این تحولات تحقق کریدور شرق-غرب بین عربستان و هند در جنوب ایران، همکاری چین و عراق برای مشارکت در پروژه راهبردی 17 میلیارد دلاری عراق با عنوان «جاده توسعه»، و نیز هم­پیمانی آذربایجان و ترکیه برای پیشبرد اهداف منطقه ای و نفوذ خود در شمال کشور است که لازم است با بررسی تاثیرات هر یک از این تحولات بر نقشه راه حمل و نقلی ایران (از جمله ادامه سرمایه گذاری هند در چابهار)، تصمیمات موثری برای تامین منافع ملی و ارضی کشور اتخاذ شود.

در نشست گروه 20 با حضور اقتصادهای برزگ دنیا البته بدون حضور چین و روسیه با محوریت «یک زمین، یک خانواده، یک آینده»، موضوعات مهمی نظیر امنیت غذایی، آب و هوا و انرژی، توسعه، سلامت دیجیتالی شدن مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفته است.

سمانه افشار

[1] The India – Middle East – Europe Economic Corridor (IMEC)