بی‌تردید حل معضل آلودگی کلان‌شهرها و ساماندهی حمل و نقل و ترافیک آن‌ها پیش از آن‌که مستلزم ابداع و اختراعی از سوی سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران عرصه‌ی مدیریت شهری باشد، مستلزم بررسی عمیق راه‌حل‌های اتخاذشده‌ درکشورهای توسعه یافته و یا درحال توسعه که توانسته‌اند بر این معضل فائق آیند و اقتباس از اصول و بومی‌سازی و تدوین روش‌ها مبتنی بر شرایط کشور خواهد بود و بیش از آن‌که راه‌حل‌های منفعلانه در برخورد با آن موثر است، برخورد فعال با این مسئله اثر بخش خواهد بود.

یکی از این رویکردهای موثر مبتنی بر مشاهدات در کشورهای توسعه یافته و صاحب تجربه موفق دراین حوزه بیانگر آن است که راه حل فعالانه حل و فصل ترافیک در کلان شهرها، امروزه در دکترین توسعه و برنامه‌ریزی شهرها وارد می‌شود. به عبارت دیگر امروزه با توسعه "حمل و نقل محور" شهرها (Transit Oriented Development)، تولید سفرهای نامطلوب درکلان شهرها را کاهش داده تا از صرف انرژی و منابع کشور در آینده برای حل معضل ترافیک جلوگیری شود.

سفر مطلوب در راستای توسعه پایدارشهرها، سفری است که به صورت پیاده یا با دوچرخه و ریل انجام شود. سایر انواع سفر در کلان شهرها (به ویژه سفر با خودروی شخصی) سفر نامطلوب قلمداد می‌شوند. حتی سفرهایی که با اتوبوس و یا تاکسی انجام می‌شوند، اگرچه بهتر ازسفر باخودروی شخصی هستند، ولیکن از انواع سفر پیاده، دوچرخه و سفر ریلی به‌دلیل تولید آلایندگی و سایر ملاحظات، اولویت کمتری دارند.

به عبارت دیگر در فرآیند برنامه‌ریزی و توسعه شهری اولا شهرها بر پایه سیستم‌های ریلی توسعه می‌یابند و ایستگاه‌های خطوط ریلی (مترو، راه‌آهن بین شهری و حومه‌ای) درقلب و مراکز کلان‌شهرها و شهرهای اقماری جانمایی شده و مجوز کاربری‌های مسکونی بلندمرتبه، و یا مناطق متراکم اداری و تجاری و... دراطراف این ایستگاه‌ها صادر می‌شود. با این تدبیر، نیاز سفرهای روزانه‌ی بخش اعظم جمعیت کلان‌شهرها درشعاع 1 تا 2 کیلومتری ایستگاه‌های راه‌آهن و مترو برآورده می‌‌شود و مردم بخش عمده سفرهای شهری و بین شهری خود را ابتدا پیاده و یا با دوچرخه تا ایستگاه سیستم‌های ریلی انجام داده و ادامه سفرخود را با ریل انجام می‌دهند در عین حال که حمل و نقل ریلی بین شهری را نیز با سایر انواع حمل و نقل رقابت پذیر می‌سازد.

چنین تدابیری در سطح وسیع در کلان‌شهرهایی نظیر توکیو و اوزاکا در ژاپن اجرا شده و مناطق با تراکم بالا و طرح‌های بلند مرتبه‌سازی به جای این‌که درسطح شهر پخش و پراکنده شده باشند، در اطراف ایستگاه های ریلی جانمایی شده‌اند.

ایستگاه راه آهن توکیو در مرکز شهر توکیو

در این کلان‌شهرها ایستگاه‌های متعدد ریلی و شبکه‌های گسترده ریلی با کریدورهایی تا 8 یا 10 خط درقلب شهر به صورت همسطح و یا رو سطحی سهم عظیمی را در جابجایی ساکنان شهرها، حومه‌ شهرها و بین شهرها برعهده دارند. حمل و نقل ریلی شهری و حومه در این کلان‌شهرها صرفا به ساخت مترو (به دلیل هزینه بالای آن و...) خلاصه نمی‌شود. به طور مثال در مجموعه شهری توکیو، از کل شبکه ریلی آن تنها 15%  از نوع متروی زیر زمینی(Subway) بوده و 85% آن شبکه‌های ریلی همسطح و روسطحی است که توسط راه آهن شرق ژاپن (JR EAST) و سایر شرکت‌های خصوصی ریلی اداره می‌شوند. به لحاظ عملکرد جابه‌جایی مسافر٬ سهم مترو، شرکت راه آهن شرق و سایر سیستم‌های ریلی به ترتیب در حدود 23 ،41 و 36 درصد از کل حمل و نقل ریلی شهری و حومه در کلان شهر توکیو است. شایان ذکر بوده که حدود 35 شرکت متولی ساخت و بهره برداری سیستم‌های ریلی درکلان شهر توکیو فعال بوده و این اقدامات صرفاً در انحصار شرکت متروی متعلق به شهرداری و یا راه‌آهن نیست.

کریدورهای ریلی در شهر توکیو

مفاهیمی نظیر "توسعه‌ی حمل و نقل محور" و "توسعه شهرهای ریل پایه"، ایستگاه‌های چند وجهی و وجود ایستگاه‌های متعدد ریلی شهری، حومه و بین شهری در قلب شهرها ابداع و اختراع و یا اعمال سلیقه‌ شخصی طرح‌کنندگان این موضوعات نبوده بلکه دکترین و مبنای توسعه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و راه حل فعالانه در برخورد با معضل ترافیک و در راستای افزایش سهم حمل و نقل ریلی و از جمله  الزامات توسعه پایدار است.

با وجود برشمردن مطلوبیت‌های سیستم‌های ریلی در کلان‌شهرها، لازم است این سیستم‌ها با نیازهای امروزی شهرها و شهروندان منطبق شوند. تمرکز کلیه فعالیت‌های راه‌آهن کلان‌شهرها دریک نقطه از شهر، ورود قطارهای باری به درون شهر، تداوم بهره‌‌برداری از ناوگان فرسوده در محدوده کلان شهرها، عدم اتخاذ روش‌های کاهش تولید  لرزش و صدا، انجام خدمات جانبی تعمیر و نگهداری و دپو و پارکینگ در درون شهرها از معضلات و عملکردهای مزاحم شهری محسوب می‌شوند. غفلت از چاره‌اندیشی همین عوامل مزاحم سبب می‌شود که مدیران شهری و مردم به اشتباه راه‌حل را در بیرون بردن راه‌آهن از شهر جستجو کنند؛ درحالی که برای رفع این معضلات مطابق تجارب موفق جهانی لازم است ایستگاه راه‌آهن و خدمات مسافری ریلی دربخش‌های مختلف کلان شهر توزیع شود و حتی المقدور ناوگان باری و دیزلی به شهرها وارد نشده و در مجموعه‌های شهری سیستم ریلی برقی بوده و خدمات جانبی تعمیر و نگهداری ناوگان به بیرون از بافت شهرها منتقل شود.

وجود محوطه‌های وسیع و غیرقابل نفوذ ایستگاه‌های راه‌آهن، دید و منظر نامناسب و همراه با دود و سر و صدا در درون شهرها جدای از مشکلات شهری، در تضاد با نیازهای پیاده و مسیرهای  پیاده است و مدیریت سیستم‌های ریلی باید فضاهای کالبدی و عملکردی سیستمهای ریلی را با نیازهای امروزی شهرنشینی تطبیق دهند.

در حال حاضر راه آهن با شناخت این چالش‌ها اقدامات و برنامه های خود را برای ساماندهی و رفع این مسایل با جدیت دنبال کرده و امید است با تغییر نگاه در مدیران شهری زمینه هم افزایی برای حل این معضلات فراهم شود.

-----------------------------------------------------------------------------------

*مدیر پروژه‌های خطوط حومه‌ای شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران