محدوده‌های تاریخی فرهنگی بخشی از بافت فرهنگی تمدن‌ها هستند که قرن‌ها نوآوری، بیان هنری و توسعه اجتماعی-سیاسی را در خود جای داده‌اند. این مناطق غالباً به‌عنوان شواهد زنده از دستاوردهای انسانی بوده و هویت و میراث جوامع را به نمایش می‌گذارند و درک و فهم اهمیت آنها مستلزم بررسی ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و اقتصادی است.
شهرهای تاریخی ایران نیز شاهدی بر میراث فرهنگی غنی و نبوغ معماری این سرزمین بوده و نشان‌دهنده قرن‌ها مشارکت ایرانیان در هنر، علم و شهرسازی هستند. شکل‌گیری و تحول معماری ایرانی در گذر زمان بیانگر شیوه‌های سازگار با محیط‌زیست است که در ابتکاراتی چون بادگیر، قنات، آب‌انبار و ... نمود یافته و شرایط آب‌وهوایی سخت را تسکین می‌بخشیده است. این سازه‌ها نشان‌دهنده توجه توامان به پایداری در معماری ایرانی هستند. از منظر شهرسازی، ساختار و سازمان فضایی نیز عناصری چون کاروانسرا، بازار، میدان، چهارسوق، و انواع مرکز محله‌ها عرصه‌هایی برای تعاملات اجتماعی ایجاد کرده و همبستگی فرهنگی و حس تعلق مشترک را تقویت می‌کنند. با این حال، بخش‌های تاریخی شهر در ایران و سایر مناطق جهان با چالش‌هایی روبرو هستند که نیازمند توجه فوری برای اطمینان از حفظ، پایداری و پویایی آنها است.
چالش‌ها
توسعه بی‌رویه شهری
گسترش مناطق شهری توسعه زیرساخت‌های مدرن را بر حفظ محدوده‌های تاریخی شهر مقدم شمرده و بدون در نظر گرفتن ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی منطقه منجر به بارگذاری مضاعف، تغییر کاربری‌های نامناسب، تخریب ساختمان‌ها و حذف هویت تاریخی می‌شوند. در نتیجه این محدوده‌ها عمدتا به مناطق تجاری یا مسکونی صرف بدل شده و منجر به تغییر هویت شهری و گسستگی انسجام فضایی و یکپارچگی اجتماعی و کالبدی می‌گردد. "محدوده های تاریخی-فرهنگی شهرها، مجموعه‌ای یکپارچه است که هرگونه مداخله در آن، به ویژه مداخله کالبدی از جمله تخریب بناها، تعریض گذرها، افزایش ارتفاع، افزایش تراکم جمعیتی و... وحدت آن را مخدوش و موجب از میان رفتن هویت و شواهد ناظر بر ارزش‌های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی بوده و امکان بازشناسی ارزش‌های نهفته آن را از میان خواهد برد".1
ناآگاهی عمومی
در بسیاری از مواقع، عدم آگاهی ذینفعان، اعم از شهروندان و مدیران، عامل اصلی آسیب به بافت‌های تاریخی و ارزش‌های نهفته در آنها است. تخریب عمدی و یا ناآگاهانه بناها در نتیجه سوداگری و ساخت و ساز، تغییر کاربری و بهره‌برداری نادرست بدون توجه به زمینه از یک سو و کاهش مطالبه‌گری اجتماعی و عدم مشارکت مردم و جوامع محلی در حفاظت از این بافت‌ها از سوی دیگر، موجب از دست رفتن کنترل و در نتیجه نابودی این عرصه‌ها می گردد. تغییر فرهنگ کسب و کار و تبدیل شدن زمین به یک کالای سرمایه‌ای نقدشونده برای درآمد بیشتر ارزش‌های ذاتی بناها و محدوده‌های تاریخی را در اذهان تنزل داده و مالکین را در سودای سفته‌بازی به تهدید اساسی آثار تاریخی تبدیل می‌نماید.
فرآیند تخریب طبیعی و تغییرات اقلیمی
مناطق شهری تاریخی ایران همچنین با آسیب‌پذیری‌های روزافزون ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه هستند. با توجه به قدمت بسیاری از بافت‌های تاریخی، بناهای واقع در این محدوده‌ها عمدتا از مصالح و با روش‌های سنتی ساخته شده‌اند که مقاومت کمی در برابر مخاطرات طبیعی مانند زلزله، سیل، بادهای شدید و تغییرات اقلیمی دارند . بنابراین تاب‌آوری پایین منجر به آسیب جدی در مواقع بحران و وقوع بلایای طبیعی خواهد شد.
شکاف‌های سیاست‌گذاری و حکمرانی
نبود یک استراتژی و رویکرد واحد منجر به کاهش اثربخشی اقدامات حفاظتی می‌شود. برخی از نهادها ممکن است منافع اقتصادی ناشی از توسعه سریع شهری را ترجیح دهند و برخی دیگر به دنبال حفاظت از هویت تاریخی شهر باشند که تعارض میان توسعه و حفاظت را منجر می‌شوند. نبود قوانین فراگیر و کارآمد سبب می‌گردد تا تمامی جنبه‌های حفاظت از بناها و عرصه‌های تاریخی موردتوجه واقع نشده و زمینه‌های سوءاستفاده برای اهداف سوداگرانه فراهم گردد. فساد ناشی از تعارض منافع، نبود منابع مالی و نیروی انسانی و فقدان هماهنگی بین نهادهای متولی باعث می‌شود که اقدامات حفاظتی دچار ناهماهنگی و تضاد شده و توسعه شهری بدون در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی و فرهنگی در دستورکار قرار گیرد.
جهانی‌سازی و تغییرات معماری
جهانی‌سازی و تأثیر آن بر معماری و شهرسازی باعث شده که بسیاری از شهرهای تاریخی تحت‌الشعاع سبک‌های معماری نوظهور قرار گرفته و در نتیجه آن ویژگی‌های منحصربفرد بافت‌های تاریخی و هویت فرهنگی این مناطق به‌تدریج محو می‌گردد. چهره بافت‌های تاریخی شهرها در پی تقلید از معماری مدرن در بسیاری از نقاط جهان و با هجوم سبک‌های متنوع معماری یکدست شده و این شیوه معماری همراستا با تقاضا برای فضاهای وسیع و متنوع برای زندگی و فعالیتهای معاصر ابعاد مختلف تخریب بافت‌های تاریخی را از پی دارد.
فشار ناشی از گردشگری
هرچند گردشگری یک عامل اقتصادی حیاتی است، اما در صورت عدم مدیریت صحیح، فشار ناشی از آن می‌تواند اثرات منفی قابل‌توجهی بر بافت‌های تاریخی شهرها داشته باشد. افزایش هزینه‌های زندگی در نتیجه افزایش تقاضا و فشار بر زیرساختها در نتیجه تغییر کاربریها منجر به آسیب کالبدی به این محدوده‌ها می‌شود. همچنین تاثیر بر اصالت فرهنگی و سبک زندگی ساکنین در نتیجه حضور مضاعف گردشگران در کنار مسائل پیش‌گفته منجر به خروج ساکنین از این محلات، کاهش نرخ سکونت و جایگزینی مسکن با سایر کاربریها شده و در پی آن نقش محدوده تاریخی شهر در چرخه حیات شهری کم‌رنگ می‌گردد.
راهکارها
حفاظت مبتنی اصالت و یکپارچگی
یکی از اصول بنیادین در حفاظت محدوده‌های تاریخی-فرهنگی، شناسایی ارزش‌های میراثی اعم از تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی و اهمیت حفظ اصالت “Authenticity” و یکپارچگی “Integrity” آنهاست. اصالت حفظ عناصر، مواد و معنای اصلی (روح فرهنگی) و یکپارچگی حفاظت از کل و تمامیت اثر تاریخی است. این مفهوم شامل حفاظت از محیط اطراف، زمینه و ارتباطات فرهنگی-تاریخی اثر بوده و به معنای این است که اثر در یک زمینه وسیعتر دیده شود و نه یک عنصر منفرد. در مقیاس شهری و منظر تاریخی-فرهنگی شهرها اصالت نه تنها به جنبه‌های فیزیکی بلکه به فرهنگ، تاریخ، و هویت اجتماعی یک مکان نیز مربوط شده و حفظ رو ابط فرهنگی و تاریخی میان بناها، فضای شهری و جوامع محلی را مورد توجه قرار می‌دهد. یکپارچگی نیز در مقیاس وسیعتر حفظ تعادل و پیوستگی اجزای مختلف مشتمل بر ارتباطات میان قسمت‌های مختلف یک شهر تاریخی، طراحی شهری و تعاملات انسانی است که باید از تحریف و تغییرات نامتجانس محافظت گردد.
حفظ و تقویت سکونت
بازآفرینی محدوده‌های تاریخی تنها با حفاظت، مرمت کالبدی و اعطای کاربری‌های مرتبط با گردشگری حاصل نمی‌شود، بلکه حفظ و تقویت سکونت به‌عنوان یک عامل اساسی در زنده نگه‌داشتن این مناطق و احیای هویت تاریخی و اجتماعی آنها اهمیت داشته و بازآفرینی را به یک فرایند پایدار و اجتماع‌محور بدل می‌سازد. حفظ حیات اجتماعی و فرهنگی، افزایش پویایی اقتصادی، جلوگیری از فرسودگی و تخریب حاصل از سکونت، ایجاد حس تعلق و مسئولیت‌پذیری از جمله مولفه‌های موثر حاصل از تقویت سکونت در محدوده‌های تاریخی است
پشتیبانی قانونی و حقوقی
بازبینی و تدوین قوانین و مقررات فراگیر یکی دیگر از الزامات اساسی در راستای حفاظت از محدوده‌های تاریخی-فرهنگی است. این قوانین ضمن ممنوعیت تخریب و تغییرهای غیرمجاز ساخت‌وسازهای ناسازگار را کنترل نموده و معاصرسازی کاربریها را در بستر فرهنگی-اجتماعی تجویز خواهد نمود. تقویت جایگاه قانونی و تعیین متولی قانونی واحد در چارچوب ظرفیت‌های قانونی و ایجاد نهادهای تسهیلگر برای تحقق امر حفاظت، مرمت و باززنده‌سازی برنامه‌ریزی شده و هدف‌مند از دیگر اقداماتی است که می‌تواند نقش موثری در این راستا داشته باشد.
مدیریت مشارکتی و محلی
یکی از عوامل کلیدی در موفقیت پروژه‌های حفاظتی و باززنده‌سازی، مشارکت جامعه محلی است. تجربه‌های جهانی نشان داده است که درگیر کردن ساکنان و ذینفعان محلی در تمامی مراحل پروژه، از برنامه‌ریزی تا اجرا، به نتایج پایدارتری منجر می‌شود. آموزش و آگاهی‌بخشی به جامعه درباره اهمیت حفاظت از میراث تاریخی نیز یکی دیگر از ابزارهای مؤثر در این زمینه است.
همخوان‌سازی اصول و ضوابط شهرسازی و معماری با زمینه
بافت شهری بستر رخدادها و شالوده مفهوم محدوده‌های تاریخی است و حفاظت از آن شامل حفظ مقیاس، ساختار و ترکیب فضایی این محدوده‌هاست. هماهنگی بناهای جدید با زمینه و منظر شهری تاریخی و پرهیز از بارگذاری‌های نامتجانس یکی دیگر از اصول تاکید شده است. از سوی دیگر، تلفیق حفاظت از میراث تاریخی با نیازهای معاصر شهری و احیای محدوده‌های تاریخی با توجه به اصول زیست‌محیطی و اجتماعی زمینه‌ساز توسعه پایدار است. حفاظت از منظر تاریخی شهرها رویکردی جامع برای ادغام حفاظت از میراث فرهنگی در برنامه‌ریزی شهری بوده و چهارچوبی بنیادی برای بازآفرینی پایدار محدوده‌های تاریخی است.
تقویت ابزارهای مالی و اقتصادی
ابزارهای مالی می‌توانند به صورت مستقیم و غیر مستقیم مشوق‌های موثری برای حفاظت و باززنده‌سازی محدوده‌های تاریخی باشند. ارائه تسهیلات کم‌بهره مرمت و نوسازی، کاهش هزینه‌های ساخت و بهره‌برداری از طریق اعمال برخی معافیت‌ها و بهبود دسترس‌پذیری مالی از جمله این ابزارها هستند. علاوه بر این، توسعه گردشگری پایدار و برنامه‌ریزی شده منبع مالی موثری برای بازآفرینی محدوده‌های تاریخی فراهم کند.