سفر سه‌روزه فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی جمهوری اسلامی ایران، به جمهوری آذربایجان در فروردین ماه ۱۴۰۴ را می‌توان گامی راهبردی در جهت تعمیق روابط اقتصادی، حمل‌ونقل و زیرساختی میان دو کشور دانست. این سفر در شرایطی انجام شد که منطقه قفقاز جنوبی به دلیل تحولات ژئوپلیتیکی و اقتصادی، شاهد تغییرات عمده‌ای در مناسبات تجاری و حمل‌ونقل است. توافقات به‌دست‌آمده در این سفر نه‌تنها مسیرهای ترانزیتی ایران را تقویت می‌کند، بلکه دروازه‌ای برای حضور فعال‌تر ایران در زنجیره تأمین منطقه‌ای و بین‌المللی خواهد بود. این یادداشت، ضمن بررسی ابعاد مختلف این سفر، پیامدهای آن را در چشم‌انداز توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و تجارت تحلیل می‌کند.
نقش کلیدی ایران در کریدورهای ترانزیتی منطقه
یکی از مهم‌ترین محورهای این سفر، تقویت جایگاه ایران در کریدورهای بین‌المللی حمل‌ونقل بود. جمهوری آذربایجان به‌عنوان یک نقطه اتصال کلیدی در مسیرهای تجاری اوراسیا، نقشی حیاتی در تکمیل کریدور شمال-جنوب دارد. توافق بر سر احداث پل مرزی «آغبند – کلاله» و توسعه سایر زیرساخت‌های مرزی، می‌تواند موجب تسهیل ترانزیت کالا از ایران به روسیه و اروپا از طریق آذربایجان شود.
بهره‌برداری از پل آغبند – کلاله تا بهمن ۱۴۰۴ می‌تواند مسیرهای جایگزینی برای ترانزیت کالا از ایران ایجاد کند که به کاهش وابستگی به مسیرهای سنتی و افزایش درآمدهای ترانزیتی منجر خواهد شد. با تکمیل زیرساخت‌های حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی، ایران می‌تواند سهم بیشتری از تجارت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را تصاحب کرده و به یک هاب ترانزیتی در منطقه تبدیل شود.
توسعه زیرساخت‌های عمرانی و بزرگراهی تا مرزها
یکی از مهم‌ترین نتایج توسعه روابط با همسایگان، گسترش پروژه‌های عمرانی و توسعه شبکه بزرگراهی تا مرزها است. با توجه به نقش کلیدی آذربایجان در مسیرهای ترانزیتی، این همکاری‌ها می‌تواند منجر به سرمایه‌گذاری در توسعه بزرگراه‌های مرزی، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی و افزایش ظرفیت بنادر و پایانه‌های مرزی شود.
در نتیجه این همکاری‌ها، تکمیل و توسعه مسیرهای ارتباطی مانند آزادراه‌های منتهی به پایانه‌های مرزی می‌تواند بهره‌وری و سرعت حمل‌ونقل کالا را افزایش داده و هزینه‌های لجستیکی را کاهش دهد. چنین اقداماتی نه‌تنها موجب رونق تجارت با کشورهای همسایه می‌شود، بلکه باعث اشتغال‌زایی، توسعه اقتصادی مناطق مرزی و تقویت موقعیت ایران در زنجیره تأمین منطقه‌ای خواهد شد.
تعمیق همکاری‌های اقتصادی و تجاری
این سفر بستری برای تسریع در اجرای پروژه‌های اقتصادی و تجاری میان دو کشور فراهم کرد. راه‌اندازی کمیته مشترک حمل‌ونقل و امضای توافقات گمرکی، زمینه‌ساز بهبود فرآیندهای تجاری و تسهیل صادرات و واردات میان ایران و آذربایجان خواهد بود.
یکپارچه‌سازی سیستم‌های گمرکی و دیجیتالی‌سازی فرآیندهای ترانزیتی می‌تواند زمان و هزینه حمل‌ونقل کالا را کاهش داده و رقابت‌پذیری ایران را در مسیرهای ترانزیتی افزایش دهد. ایجاد مناطق آزاد مشترک و مراکز لجستیکی در مناطق مرزی نیز می‌تواند جریان سرمایه‌گذاری و تولید مشترک را تقویت کرده و فرصت‌های جدیدی برای کسب‌وکارهای ایرانی و آذربایجانی فراهم کند.
همکاری‌های راهبردی در حوزه انرژی
همکاری‌های ایران و جمهوری آذربایجان در بخش انرژی، به‌ویژه در زمینه نفت و گاز، از مهم‌ترین محورهای این سفر بود. آذربایجان به‌عنوان یکی از صادرکنندگان عمده گاز به اروپا، می‌تواند شریک استراتژیک ایران در مدیریت بازار انرژی و تقویت نقش منطقه‌ای ایران در تأمین انرژی باشد.
امکان تبادل و سوآپ گاز بین ایران، آذربایجان و کشورهای دیگر منطقه می‌تواند ظرفیت ایران را برای صادرات غیرمستقیم گاز افزایش دهد. سرمایه‌گذاری مشترک در توسعه زیرساخت‌های انتقال انرژی و احداث نیروگاه‌های برق مشترک نیز می‌تواند امنیت انرژی منطقه را ارتقا دهد و به توسعه اقتصادی دو کشور کمک کند.
تأثیرات دیپلماتیک و ژئوپلیتیکی سفر
دیدار وزیر راه و شهرسازی ایران با مقامات عالی‌رتبه آذربایجان، از جمله الهام علی‌اف، نشان‌دهنده اراده دو کشور برای گسترش همکاری‌های استراتژیک است. در شرایطی که تحولات منطقه‌ای و رقابت‌های قدرت‌های جهانی در قفقاز جنوبی شدت گرفته، ایران می‌تواند با تقویت دیپلماسی اقتصادی، جایگاه خود را در ترتیبات جدید منطقه‌ای تثبیت کند.
همکاری نزدیک‌تر با آذربایجان در ابتکارات اقتصادی چندجانبه مانند سازمان همکاری اقتصادی (ECO) و سازمان شانگهای می‌تواند به افزایش نفوذ اقتصادی ایران در منطقه کمک کند. همچنین، مدیریت روابط سه‌جانبه با روسیه و آذربایجان در زمینه حمل‌ونقل و انرژی می‌تواند به ایجاد توازن در برابر رقابت‌های ژئوپلیتیکی منجر شود.
مسیر پیش رو و الزامات اجرای توافقات
با توجه به توافقات به‌دست‌آمده در این سفر، دولت ایران باید بر اجرای عملی این توافقات متمرکز شود. تجارب گذشته نشان داده است که برخی توافقات مهم در مرحله اجرا با موانعی مواجه می‌شوند. برای جلوگیری از این مشکل، ایجاد یک سازوکار نظارتی شفاف برای اجرای توافقات و پروژه‌ها، که با حضور نمایندگان دو کشور روند پیشرفت پروژه‌ها را پایش کند، ضروری است.
جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و خصوصی برای تأمین مالی پروژه‌های حمل‌ونقل و لجستیک می‌تواند سرعت اجرای این پروژه‌ها را افزایش دهد. همچنین، تدوین یک نقشه راه مشترک برای توسعه همکاری‌های اقتصادی در افق ۵ تا ۱۰ سال آینده، که اهداف مشخصی برای گسترش تجارت، ترانزیت و انرژی تعیین کند، می‌تواند به تسریع اجرای این پروژه‌ها کمک کند.
نتیجه‌گیری
سفر وزیر راه و شهرسازی ایران به جمهوری آذربایجان را می‌توان نقطه عطفی در گسترش همکاری‌های راهبردی میان دو کشور دانست. این سفر نه‌تنها به تقویت زیرساخت‌های ترانزیتی و تجاری ایران کمک می‌کند، بلکه جایگاه ایران را در ترتیبات منطقه‌ای مستحکم‌تر خواهد کرد.
اگر ایران بتواند توافقات این سفر را به‌طور موثر عملیاتی کند، می‌توان انتظار داشت که نقش ایران در کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی افزایش یابد، حجم مبادلات تجاری با آذربایجان به‌طور چشمگیری رشد کند و همکاری‌های انرژی و گمرکی میان دو کشور به سطح بالاتری برسد.
در نهایت، توسعه روابط اقتصادی با همسایگان نه‌تنها مسیرهای ترانزیتی را تقویت می‌کند، بلکه موجب توسعه پروژه‌های عمرانی و گسترش بزرگراه‌ها و مسیرهای حمل‌ونقل تا لب مرز خواهد شد. چنین تحولی می‌تواند به افزایش سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در بخش زیرساخت، رونق اقتصادی مناطق مرزی و بهبود جایگاه ایران در تجارت منطقه‌ای منجر شود.