این محدوده ها با معضلات پیچیده ای بویژه فقرشهری، عدم ایمنی و بحران هویت رو به رو هستند.کم توجهی به سرنوشت بخش اعظمی ازشهرنشینان کشورکه از مسکن نامناسب،کمبود خدمات و زیرساخت های شهری و فقدان محیط اجتماعی سالم رنج می برند و با فقر نسبی و بیکاری گسترده مواجهه هستند فاقد هرگونه توجیه منطقی است. به عبارت دیگر  بیش از 56 هزار هکتار  محلات نابسامان میانی، 21 هزار هکتار از عرصه های تاریخی مراکز شهرها و 53 هزار هکتار سکونتگاه های غیر رسمی که رقمی بالغ بر سی درصد بافت های شهری موجود کشور را در بر می گیرند و جمعیتی بالغ بر 18 میلیون نفر ( حدود بیست درصد جمعیت شهری کشور ) در آن ساکن هستند دارای مسائل و مشکلات اجتماعی بیشتری هستند که بایستی با منطق اجتماعی و با مشارکت سازمانهای مردم نهاد و اجتماعات محلی حل گردد.

با  توجه به اینکه فرایند برنامه  بازآفرینی پایدار شهری امری میان بخشی و چندوجهی در لایه های متعدد اقتصادی،اجتماعی، کالبدی،زیست محیطی ،مدیریتی و ...می باشد.لازمه نهادینه شدن این امر درساختارمديريت شهري کشور، افزایش تعامل و هم افزایی و هماهنگی بین بخشی در این زمینه می باشد ، این امر بدون جلب مشارکت و همکاری کلیه کنشگران و ذینفعان،ذینفوذان (دستگاههای مدیریت شهری،بخش خصوصی،جامعه مدنی (سازمانهای مردم نهاد)،اجتماعات محلی )با هم راستا سازی سیاست‌ها و برنامه‌های آنها و تدوین برنامة مشترک و استفاده از امکانات  و فرصتهای بالقوة ممکن نیست . در این موضوع مهم برای اینکه برنامه جامعیت کافی داشته باشد و مثمر ثمر واقع شود. بایستی علاوه بر نقش و مسئولیت شرکت عمران و بهسازی شهری ایران در برنامه ،نقش و مسئولیت دستگاههای بین بخشی  و سایر ذینفعان نیز به تفکیک مشخص شود.وزارت راه وشهرسازی(شرکت مادر تخصصی عمران وبهسازی شهری ایران)به عنوان نهاد متولی سیاستگزاری،برنامه ریزی و هماهنگ کننده سیاستها و برنامه های کلیه دستگاههای بین بخشی کلیه کنشگران و ذینفعان،ذینفوذان (دستگاههای مدیریت شهری،بخش خصوصی،جامعه مدنی (سازمانهای مردم نهاد)،اجتماعات محلی )بسترساز زمینه های اتخاذ رویه مشترک و واحد آنها در سطح ملی و محلی ،تعامل مدیریت شهری و ورود همزمان این دستگاهها و سایر کنشگران می باشد به نحوی که برنامه ها وطرح های مصوب بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی را جامه عمل پوشانیده واین موضوع دراولویت برنامه های کلان ملی و محلی قرار گیرد.

سازمان‌های غیر دولتی یا سازمانهای مردم نهاد به سازمانهایی اطلاق می‌شود که توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیر حکومتی به صورت داوطلبانه با رعایت مقررات مربوط تأسیس شده و دارای اهداف غیر انتفاعی و غیر سیاسی و غیر دولتی می‌باشد و به دو صورت عضو پذیر یا امنایی توسط هیأت مدیره، بصورت جمعی و مشارکتی مدیریت می‌شوند.سازمان‌های مردم‌نهاد،اساساً با تاکید بر ۳ اصل داوطلبانه، غیر انتفاعی و غیر سیاسی تشکیل و تاسیس می‌شوند.

موضوع فعالیت سازمان‌های غیر دولتی یا سازمانهای مردم نهادNGO‌ها شاملفعالیتهای علمی،فرهنگی،اجتماعی،ورزشی،هنری و نیکوکاری و امور خیری ،بشر دوستانه ،امور زنان ،آسیب دیدگان اجتماعی،حمایتی، بهداشت و درمان و توانبخشی ،محیط زیست ،عمران و آبادانی و یا مجموعه‌ای از آن‌ها می‌باشد.که  به نوعی بیشتر فعالیتهای مذکور در محدوده ها و محله های هدف احیاء،بهسازی  و نوسازی  شهری (سکونتگاههای غیررسمی ،بافتهای فرسوده و... )می تواند با حمایت و تسهیلگری شرکت عمران و بهسازی شهری ایران و کمک سازمانهای مردم نهاد صورت پذیرد..کارکرد سازمانهای مردم نهاد(NGO)‌ها بیشتر برای اطلاع رسانی و آگاه سازی ،جلب مشارکت مردمی (بسیج عمومی)،متشکل کردن نیروهای بالقوه و شهروندان در محل، جذب سرمایه‌ها و منابع کوچک مردمی (بسیج منابع)،ایجاد، گسترش و تقویت هماهنگی بین دولت ومردم،گسترش نظارت عمومی، دفاع از حقوق شهروندان ارزیابی فعالیت‌ها،افزایش بهره وری در استفاده از منابع،هنجار سازیاز میان کارکرد‌های مذکور موضوع جلب مشارکت مردمی، بسیج منابع،پیگیری مطالبات شهروندان ،نظارت عمومی و ارزیابی ،مدیریت آسیب‌های اجتماعی ، بازوان مشورتی و... از اهمیت و جایگاه ارزشمند برخوردار هستند.که تک تک این کارکردها درارتقاء کیفیت زندگی محدوده ها و محله های هدف احیاء،بهسازی  و نوسازی  شهری (سکونتگاههای غیررسمی ،بافتهای فرسوده و... ) تعیین کننده و مهم می باشند. که بایستی در این زمینه ها سازمانهای مردم نهاد به ایفای نقش بپردازند.

ایجاد مکانیزم جهت تقویت نقش فعال و موثر از طرف شهروندان(دارای حقوق وتکالیف ومسئولیت) و در نظر گرفتن سازمانهای غیردولتی،اجتماعات محلی بعنوان هدف اصلی و بازوان اصلی و اجرایی برنامه بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف احیاء،بهسازی  و نوسازی  شهری (سکونتگاههای غیررسمی ،بافتهای فرسوده و... )مطرح شوندونقش مردم علاوه بر نظرخواهی به سایر مصادیق مشارکت ارتقاء پیدا کند. از جمله مصادیق مشارکت مردم در امر بهسازی بافتهای نابسامان (بافتهای قدیمی ،فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی)شهری این موارد می باشند که عبارتند از:

1.مشارکت در تعریف نیازها ، اهداف و اولویت های طرح

2.مشارکت مالی: کمک های مالی، هدیه، وقف و ... در حد استطاعت

3.مشارکت فکری: پیشنهاد و مشورت در خصوص تهیه و اجرای طرحها

4.مشارکت کالبدی: اهداء زمین و خانه، مشارکت گروهی در تملک و تغییر کاربری، عقب نشینی داوطلبانه در تعریض مسیرها و نظاير آن برای مصالح عمومی و خصوصی

5.مشارکت سرمایه ای: سرمایه گذاری در صندوق بهسازی شهری  در سطح ملی ومحلی و یا در اجرای طرح ها

6.مشارکت فنی: اظهار نظر فنی و بیان تجارب توسط متخصصین و کارشناسان محل، معماران، بناها، پیمانکاران محلی و معتمدین، ساکنان و ...

7.   مشارکت انسانی: تامین نیروی انسانی و همکاری در اجرای پروژه ها، نظارت بر اجرای پروژه ها،حفظ ونگهداری  واداره کاربری های عمومی، پیگیری های اداری و نظاير آن

8.   مشارکت در محقق ساختن اهداف طرح در زمینه بهسازی مسکن ، بهسازی محیط زیست ، نگهداری از تأسیسات و تجهیزات عمومی و اهداف دیگر که بدون مشارکت همگانی قابل تحقق نیست .

9- مشارکت در یافتن راه حل های عملی برای برخی مشکلات ویژه محله

به طور کلی در 3 مرحله می توان نسبت به جلب مشارکت شهروندان اقدام نمود

الف) اطلاع رسانی، اعتمادسازی و آگاه سازی: ابتدا باید اعتماد جامعه محلی را نسبت به نهادهای دولتی، نتایج و سرانجام طرح هاي در دست اجرا جلب نمود. یقیناَ که اطلاع رسانی دقیق و آگاه سازی، اعتماد و مشارکت موثر افراد را به ارمغان می آورد.

ب) نهادسازی و نهادینه سازی: در فرایند مشارکت از یک سو باید نهادهای مورد نیاز را تشکیل داد و فعال کرد و از سوی دیگر باید به نهادینه سازی مشارکت ،یعنی تقویت ایمان و اعتقاد مردم و نهادها به مشارکت، آموزش از سطوح پایین، تمرین مشارکت و مواردی از این قبیل پرداخت. به نظر می رسد انجام این امور با مشارکت و فعالیت شورایاران محله، دفاتر خدمات نوسازی، هیات امنای محلات و سایر نهادها و تشکیلات مردمی دولتی و غیر دولتی ممکن باشد.

ج) اجرا: در این مرحله سازمان هاي دولتی باید با مشارکت مردم به انجام پروژه ها بپردازند. در این جریان شهروندان مسئولیت کارهایشان را بر عهده خواهند گرفت و مواردی مانند اعمال ضوابط تشویقی و تنبیهی، جلب سرمایه های مختلف و متنوع ، ارائه کمک های فنی و مشاوره ای به مردم، اعطای وام و کمک های بلاعوض موثر خواهد بود.این موارد درایجاد  فرایند مشارکتی  توسط شرکت عمران وبهسازی شهری ایران  باید برای نهادینه کردن بهسازی بافتهای نابسامان (بافتهای قدیمی ،فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی)شهری رعایت گردد. (ارتقاء از پروژه محوری کنونی به اجتماع محوری) با توجه به مشارکت محور بودن فرآیند  بازآفرینی شهری سازمانهای مردم نهاد به عنوان حلقه واسط بین شهروندان و دولت نقش بسزایی در شبکه سازی ،راهبری پایدار امورات ، حل مسائل و مشکلات اجتماعی، بهداشتی و آسیب‌های اجتماعی و اجرای برنامه های مختلف آموزشی ،فرهنگی،اجتماعی،اقتصادی،زیست محیطی و... با توجه به موضوع فعالیتها و کارکردهای فوق الذکر داشته باشند.

برقراری و پیاده سازی  حکمروایی خوب شهری(جامعه مدنی،دولت و بخش خصوصی) در بافت های فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی بعنوان اصول حاکم بر برنامه بازآفرینی پایدار شهری با مشخصات ذیل امکان پذیر می باشد که سازمانهای مردم نهاد(سمن ها) بعنوان یکی از بازوان حکمروایی خوب ایفای نقش می نمایند:

• مشارکت: حضور همه مردم در تصمیم گیری های مختلف.

• حاکمیت قانون: چارچوب های قانونی عادلانه و منصفانه که از ویژگی بی طرفانه بودن برخودار است.

• شفافیت: جریان آزاد اطلاعات و قابلیت دسترسی سهل و آسان به آن برای تمامی استفاده کنندگان مربوط.

• مسئولیت پذیری: نهادها و فرآیندها تصمیم گیری در یک چارچوب زمانی منطقی به همه استفاده کنندگان آن خدمات لازم ارائه دهد.

• اجماع سازی: منافع و دیدگاههای مختلف در جامعه به سمت اجماعی گسترده که بهترین و بیشترین منفعت را برای تمام اجتماع داته باشد و نقش هدایتگر ایفا نماید.

• عدالت و انصاف: همه افراد باید از فرصت های برابر برخوردار باشند.

• کارآیی و اثربخشی: سازمانها و نهادهای تصمیم گیرنده همیشه نیازهای مردم را در نظر داشته باشند و ازمنابع موجود به صورت کارا  استفاده کنند.

• پاسخگویی: نه تنها نهادهای دولتی بلکه بخش خصوصی و سازمان های جامعه مدنی نیز باید نسبت به عموم مردم و همه افراد  ذینفع پاسخگو باشند.

عملکرد شرکت عمران وبهسازی شهری ایران در راستای تقویت نقش سازمان های مردم نهاد در فرایند بازآفرینی شهری

1-  شناسایی سازمان های مردم نهاد فعال در محلات هدف  و استفاده از ظرفیتهای آنها برای ارتباط با شهروندان ساکن محلات  در قالب تهیه برنامه ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی و اقدامات توانمند سازی اجتماعات آنها با تاکید بر بهسازی شهری  با دیدگاه شهرنگردر77شهر کشور

2-  انعقاد تفاهم نامه های همکاری با سازمان های مردم نهاد فعال از قبیل انجمن مددکاران اجتماعی ایران،انجمن مطالعات زنان ایرانی و انجمن جمعیت امام علی(ع) و اجرای برنامه های مشترک با همکاری آنها

3-  تشکیل کارگاههای آموزشی برای شهروندان ساکن در سکونتگاههای غیررسمی با همکاری برخی ازسازمان های مردم نهاد فعال

4-       انجام اقدامات توانمندسازی اجتماعی واقتصادی در راستای آشنایی شهروندان با حقوق شهروندی و و تشکیل نهادهای محلی مرتبط از محل طرح بهسازی و اصلاحات بخش مسکن(پروژه همکاری مشترک دولت جمهوری اسلامی ایران با بانک جهانی از قبیل آموزش مهارتهاي پايه جهت ارتقاي وضعيت معيشت در سکونتگاه هاي غير رسمي شهرهای بندرعباس،زاهدان،کرمانشاه،سنندج و تبریز،پروژه کاهش اثرات استفاده از مواد مخدر و پيشگيري از رفتارهاي پر خطر در سکونتگاه هاي غير رسمي شهر سنندج، طرح تشکيل گروه هاي کارآفرين و آموزش بانک پذيري در سکونتگاه هاي غير رسمي شهر زاهدان با همکاری برخی ازسازمان های مردم نهاد فعال شهرهای مذکور

5-  با توجه به ضرورت و اهمیت تعامل دولت و سازمان‌های مردم نهاد (سمن) و ظرفیت‏ های قابل توجه سمن‏ها هم راستای اهداف شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران، نشستی متشکل از سازمان های مردم نهاد فعال در زمینه کودکان، زنان، معتادان، آسیب دیدگان اجتماعی و نیازمندان، محیط زیست، حقوقی، کارآفرینی، فرهنگی-اجتماعی و ... نهاد، نمایندگان دولتی، مهندسین مشاور و برخی اساتید مورخ چهارم شهریورماه 1393 با هدف ایجادارتباط موثر و کارآمد با سمن‏ها و استفاده از ظرفیت آنها در رفع مسائل و مشکلات اجتماعی  محله ها و محدوده های هدف بهسازی و نوسازی شهری(سکونتگاههای غیرر سمی،بافتهای فرسوده و...)بسترسازی و حمایت از فعالیت آنها در محلات  برگزار شد.

در حالت کلی می توان گفت حضور داوطلبین و کارهای داوطلبانه مساله ای است که با هویت و فلسفه وجودی  سازمان های مردم نهاد پیوند دارد چرا که این سازمان ها در نگاهی کلان می بایست در جایگاهی باشند برای تمرین خودباوری، مشارکت پذیری، تصمیم گیری و اثر بخشی شهروندان ساکن محله ها و محدوده های هدف بهسازی و نوسازی شهری(سکونتگاههای غیرر سمی،بافتهای فرسوده و...)هریک بخشی از یک جامعه را می سازند و در پیشبرد تحولات اجتماعی ضروری هستند. بطور کلی می توان  حضور نیروهای داوطلب و انجام کارهای داوطلبانه در سازمان های مردم نهاد را در سه منظر مورد توجه قرار داد.

- مشارکت اجتماعی، حضور و انجام کارهای داوطلبانه

- هویت ، حضور و انجام کارهای داوطلبانه

- سرمایه اجتماعی ، حضور و انجام کارهای داوطلبانه

در نهایت هر گاه دولت،جامعه مدنی و مردم با هم باشند کارها و امورات پیشرفت بهتری خواهند داشت. با توجه به اینکه مشارکت شهروندی در ارتقا کیفیت زندگی بعنوان شاکله اصلی فرایند بازآفرینی شهری محلات هدف بهسازی شهری(یافتهای فرسوده ،سکونتگاههای غیررسمی و...)می باشد .سازمانهای مردم نهاد(سمن ها)می توانند با انجام برنامه های مختلف اجتماعی،فرهنگی و آموزشی و... نقش بسزایی در ارتقاء حقوق شهروندی و کیفیت زندگی ایفا نمایند.

امیداست سازمانهای مردم نهاد(سمن ها) به عنوان سازمانهای مردمی متولی بازوی مشورتی و مشارکتی دولت، بسترها و زمینه های اجرایی شدن برنامه های بازآفرینی پایدار شهری را در سطح محلی و در  تعامل مدیریت شهری و ورود همزمان این دستگاهها را برای جامه عمل پوشاندن برنامه ها وطرح های مصوب ستادهای شهرستانی واستانی و دراولویت قرار گرفتن موضوعات مرتبط به بازآفرینی شهری در برنامه های کلان محلی دستگاههای مدیریت شهری را با یاری رسانی دولت (وزارت راه وشهرسازی،شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایرانفراهم نماید.

دکتر محمد سعید ایزدی معاون وزیر و مدیر عامل شرکت  مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران