به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا(ع) به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های شهر مشهد، در گذر زمان دچار فرسودگی و ناهماهنگی کالبدی شده است، مساله‌ای که با شان و جایگاه این حرم هم‌خوانی ندارد. از همین‌رو در طول سال‌های گذشته طرح‌های گوناگونی برای ساماندهی و بازآفرینی این محدوده اجرا شده و اکنون شرکت بازآفرینی شهری ایران با همکاری آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد در پی رفع این معضل و احیای بافت‌های ناکارآمد اطراف حرم امام رضا(ع) هستند.
در همین زمینه ساسان نورین‌مقدم، راهبر حوزه ساماندهی و بازآفرینی شهری شرکت بازآفرینی شهری ایران، در گفت‌وگویی با خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی به تشریح آخرین وضعیت و برنامه‌های مرتبط با این طرح پرداخت.
تشکیل شرکت مسکن سازان ثامن به عنوان سازمان مجری طرح
عضو هیات مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران ابتدا با اشاره به سابقه طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی گفت: در دهه هفتاد با هدف ایجاد مدیریت واحد میان عوامل مختلف ذی‌مدخل از جمله دولت (وزارت مسکن و شهرسازی وقت)، آستان‌قدس‌رضوی و شهرداری مشهد، ساز و کاری با عنوان « سازمان اجرای طرح » شکل گرفت و در حال‌حاضر احیای سازمان مجری طرح، منطبق و متناسب با بستر قانونی به‌روز، ضروری است.
راهبر حوزه ساماندهی و بازآفرینی شهری شرکت بازآفرینی شهری ایران ادامه داد: در همان سال‌ها، وزارت مسکن و شهرسازی وقت نسبت به تهیه «طرح نوسازی و بهسازی پیرامون حرم مطهر حضرت رضا(ع)» اقدام کرد و در انتهای دهه هفتاد توافق‌نامه‌ای بین شرکت عمران و بهسازی شهری ایران و شهرداری مشهد برای واگذاری مدیریت و اجرای کامل طرح تفصیلی مصوب (سال ۱۳۷۸) در نیمی از محدوده موسوم به قطاع ۳ و ۴ طرح مذکور به « شرکت عمران و بهسازی شهری » وقت تنظیم و منعقد شد.
نورین مقدم توضیح داد: بر اساس تصمیمات اتخاذ شده، «شرکت مسکن‌سازان‌ثامن » به عنوان کارگزار رسمی اجرای توافق‌نامه ایجاد شد و سهامداران این شرکت متشکل از دولت (وزرات مسکن و شهرسازی وقت (شرکت عمران و بهسازی شهری) )، آستان‌قدس‌رضوی و شهرداری مشهد به عنوان «سازمان مجری طرح » فعالیت خود را شروع کردند. در آغاز فعالیت سازمان اجرای طرح، تحقق و سرعت اجرای طرح در محدوده ۴ قطاع ( بدون لحاظ محدوده قدسی ) با مساحت تقریبی ۳۰۰ هکتار مورد انتظار متولیان بود و به موازات آن اقدامات در محدوده حریم قدسی تحت نظر آستان قدس رضوی دنبال می‌شد.
اهداف اولیه طرح و پیش بینی جمعیت مجاوران
نورین‌مقدم با اشاره به اهداف اولیه این تفاهمات گفت: بازگشایی معابر، تملک فضاهای خدماتی طرح و بهسازی و نوسازی ساختمان‌ها و املاک خصوصا در حوزه مداخلات مستقیم و با چهارچوب مقررات قانونی از دستاوردهای مورد انتظار این توافق‌نامه بود. برابر پیش‌بینی در افق طرح تفصیلی و بازنگری، جمعیت ساکنان (مجاوران ) باید به ۵۰ هزار نفر افزون می‌شد. همچنین مبانی‌نظری ساخت مراکز اقامتی برای زایران با رویکرد گروه‌های مختلف درآمدی در محدوده پیرامونی از جمله اهداف برنامه‌ریزی‌شده بود.
بازنگری سال ۱۳۸۷ و انتقادات گسترده به مداخلات کالبدی
وی با اشاره به این که در سال ۱۳۸۷ طرح مورد بازنگری قرار گرفت، تصریح کرد: این بازنگری، حجم مداخلات و بارگذاری‌ها را افزایش داد اما در ادامه، ماهیت مداخله‌گسترده در محدوده بافت، تعریف پروژه‌های نامتجانس با دانه‌بندی بافت، تخریب بافت‌تاریخی و عناصر هویتی و کالبدی آن، حتی نحوه اجرای طرح سبب انتقاداتی شد . علاوه بر این رکود بازار مسکن، اشباع عرضه مراکز تجاری ایجاد شده و عدم استقبال سرمایه‌گذاران یا سازندگان و ... از جمله دلایل عمده‌ای بود که منجر به رکود طرح شد.
راهبر ساماندهی و بازآفرینی شهری شرکت بازآفرینی شهری ایران، ساخت مراکز اقامتی بزرگ مقیاس غیرمتناسب با جامعه هدف، عدم تناسبات با مقیاس انسانی در حاشیه محورهای تشرف، مخدوش شدن حریم منظر حرم مطهر و کم‌توجهی به میراث‌فرهنگی را از دیگر موضوعات مورد نقد در آن برهه زمانی برشمرد و گفت: با وجود تمام این موارد بر اساس توافقات انجام شده در سال ۱۳۸۹ مجددا توافق شهرداری مشهد و شرکت بازآفرینی شهری ایران برای پیشبرد پروژه تمدید شد.
توجه به میراث تاریخی، گذرهای تشرف و هویت فرهنگی بافت
عضو هیات مدیره شرکت عنوان کرد: در ادامه روند تاریخی سه دهه گذشته، جابه‌جایی ساکنین و مجاورین، حقوق مالکانه مالکان و تخریب بخشی از میراث ملموس و ناملموس تاریخی و فرهنگی، همچنین حریم منظری حرم مطهر و بارگاه آن امام رئوف از دیگر چالش‌های مطرح شده پیش‌روی دست‌اندرکاران سازمان مجری طرح قرار گرفت.
نورین مقدم ادامه داد: براساس ادعای سازمان میراث فرهنگی در محدوده پیرامون حرم بیش از یکصد اثر تاریخی یا واجد ارزش که گویای سابقه و ارزش تاریخی بافت پیرامون است، وجود داشت که توجه ویژه متولیان را طلب می‌کرد، همچنین براساس مطالعات و بررسی شکل گرفته بر روی ساختار شهری و کالبدی محدوده، ۱۶ محور که به عنوان گذر تشرف به حرم مطهر منتهی می‌شدند و هر یک روایتگر تاریخ و فرهنگ مشهدالرضا(ع) و نیز بخشی از تاریخ شهر مشهد به شمار می‌آمدند نادیده گرفته شده بودند، درحالی که در دانش روز شهرسازی و معماری عناصر هویتی نیازمند حفاظت، بازتبیین و توجه ویژه است.
وی همچنین به میراث معنوی و ناملموس منطقه اشاره کرد و گفت: قرارگیری مجموعه حرم امام رضا(ع) و شکل‌گیری بافت اطراف با حضور ارادتمندان آن امام از نقاط مختلف کشور یا سایر شیعیان، سبب استقرار خرده‌فرهنگ‌های متعدد و مختلف مانند هیات‌های مذهبی متنوع از اقصی نقاط مختلف شده است که این پراکنش برجستگی متمایزی ایجاد کرده و منجر به ایجاد « هویت مکانی » برای بافت پیرامون حرم شده است.
به گفته وی، برای درک روشن از این قابلیت باید در ایام خاص زیارتی همچون تاسوعا و عاشورا، در محدوده پیرامون حرم مطهر حضور یافت و شاهد اجرای آیین‌های مختلف و متنوع بود که در نوع خود بی‌نظیر و تکرار نشدنی است. برخی علاقه‌مندان فرهنگی این رویدادها که مستمراً در بافت پیرامون، به سمت حرم و همزمان در جریان هست، را « نوعی مراسم آئینی منحصر به فرد » تلقی می‌کنند. بسیاری از این رویدادها، فضا و مکان‌ها را در بافت شکل داده‌اند. بنابراین توجه و برنامه‌ریزی دقیق فرهنگی برای آن را ضروری می‌دانند.
ضرورت برنامه‌ریزی فرهنگی و احیای اقتصاد خرد محلی
عضو هیات‌مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران با بیان این که فضای کسب‌وکار پیرامون حرم نیز نیازمند برنامه‌ریزی با هدف بازآفرینی بود،تصریح کرد: مشاغل خرد و متنوع مجاوران متأثر از حضور زائران و خدمات متقابل بین مجاور و زائر با جریان‌های خلاقانه اقتصادی قابل پیوند است تا از این رهگذر سرزندگی و پویایی را به بافت بازگرداند. بنابراین احیای اقتصاد خرد محلی، در نظر گرفتن گونه‌های مسکن و اقامت متنوع و متناسب با توان اقتصادی زائران و مجاوران از رده‌های مختلف اقتصادی و ایجاد زمینه‌های سرمایه‌گذاری، متناسب با هویت تاریخی معنوی از اهم موضوعاتی بودند، که ضرورت توجه به آنها ایجاب می‌کرد تا در ادامه مسیر مورد توجه قرار گیرد.
آغاز مطالعات طرح حریم رضوی و رویکرد تازه بازآفرینی
به گفته وی، پس از گذشت بیش از دو دهه از تصویب و شروع به اجرای «طرح‌نوسازی و بهسازی پیرامون حرم مطهر حضرت‌رضا(ع)»، ضرورت به‌روزرسانی شبکه مسائل ذی‌نفعان متناسب با چالش‌های روز، تغییرات کالبدی محدوده، بازشناسی زنجیره موضوعاتی که به تازگی ظهور و بروز کرده یا پیش از آن مغفول بودند، همچنین انتقاداتی که در فرآیند چندین ساله نمودار شده بودند؛ بازنگری طرح با تغییر رویکرد تهیه طرح را برای متولیان امر ضروری به نظر می‌رساند.
نورین مقدم با اشاره به این که در سال ۱۳۹۹ مطالعات همه‌جانبه‌ای با عنوان « طرح حریم رضوی، طرح ویژه تفصیلی بافت پیرامون حرم امام رضا (ع) » توسط دانشگاه تهران و با محوریت رفع چالش‌های گذشته در دست اقدام و دستورکار قرار گرفت، خاطرنشان کرد: در این طرح توجه به «بازسازی و باززنده‌سازی ساختار بافت»، «اقتصاد خرد محلی»، «احیای عناصر تاریخی و فرهنگی»، «حریم منظری حرم‌مطهر»، «حقوق مالکانه»، «اقامت تمام اقشار (مجاوران و زائران) در کنار حقوق مکتسبه» و... در اولویت قرار گرفت.
عضو هیات مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران با بیان این که پس از طی مراحل قانونی لازم در انتهای سال ۱۳۹۹ طرح حریم رضوی به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسید و در نیمه اول سال ۱۴۰۰ طرح مذکور ابلاغ شد، توضیح داد: با توجه به ساز و کاری که در اسناد طرح پیش‌بینی شده بود از جمله « احترام به حقوق مکتسبه ایجاد شده برای سرمایه‌گذاران»، جلساتی توسط کمیته‌ای متشکل از دستگاه‌های مختلف برگزار و بالغ بر ۱۴۳پروژه که مشمول این تعریف می‌شدند، بررسی و بخش عمده آنها به توافق و نتیجه می‌رسند.
تقسیم‌بندی سه گانه کالبدی بافت و سیاست‌های اجرایی
وی با اشاره به این که پس از اقدامات اشاره شده طی سه دهه گذشته بافت پیرامون حرم‌مطهر به لحاظ کالبدی به سه دسته قابل تقسیم‌بندی است؛ تصریح کرد: بخش‌هایی که نوسازی و دچار تغییرات اساسی شده‌اند، بخش‌هایی که هنوز بکر و دست‌نخورده اند و تغییری در آنها اتفاق نیفتاده و نوع سوم بخش‌هایی که در میانه راه تغییرات از جمله فرآیند اداری صدور پروانه یا اواسط فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و اقدامات عمرانی و ... هستند. با این تعریف عمده ۱۴۳ پروژه در طبقه‌بندی سوم قرار می‌گیرند. بدیهی است در طرح تهیه‌شده ساز و کار اجرائی برای سه بخش پیش‌بینی و سیاست‌های روشنی تدوین شد.
ضرورت تامین پارکینگ‌های مورد نیاز زائران
راهبر حوزه ساماندهی و بازآفرینی شهری با بیان این‌که حدود ۸۰ هکتار از محدوده ۳۶۰ هکتاری در حریم حرم امام رضا(ع) قرار دارد، گفت: متولی مدیریت پهنه حریم قدسی، آستان قدس رضوی است و با توجه به ضرورت ایجاد و ساخت پارکینگ در شعاع مختلف عملکردی و مقیاس پارکینگ‌های مورد نیاز، تولیت آستان‌قدس در خصوص اجرای پارکینگ‌ها (اعم از ابرپارکینگ‌ها و پارکینگ‌های محلی بافت پیرامون) مکاتباتی با رییس‌جمهور انجام داده و پیشنهاد می‌کنند نماینده‌ای از سوی ریاست‌جمهوری برای رسیدگی این درخواست تعیین شود که در ادامه سلسله جلساتی برای تحقق این درخواست در استان شکل گرفته است.
ممنوعیت بلندمرتبه‌سازی در اطراف حرم امام رضا(ع)
وی درباره بلندمرتبه‌سازی‌ها در اطراف حرم تاکید کرد: شهر مشهد علاوه بر حوزه بافت پیرامون حرم مطهر، به هفت حوزه برنامه‌ریزی تقسیم و با این چهارچوب در سال‌های گذشته نسبت به تهیه طرح تفصیلی اقدام شده‌است. با توجه به شبکه مسائل متفاوت حوزه‌های هفت‌گانه، محدوده۳۶۰ هکتاری بافت پیرامون، مستثنی از آنها بوده و همواره رعایت حرائم منظری و توجه به بارگاه مطهر حضرت امام رضا(علیه‌السلام) از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. بنابراین، احداث ساختمان‌های بلندمرتبه در این محدوده موضوعیت ندارد، هر چند بعضاً ساخت و سازهایی خارج از حدود مجوز یا ضوابط و مقررات مصوب ایجاد شده‌اند.
نورین‌مقدم گفت: بازگشت اقدامات مبتنی بر طرح و برنامه و ریل‌گذاری برای آینده بهتر برای بافت پیرامون حرم امام رضا(ع) نیازمند اراده، عزم جدی و اهتمام مدیران اجرایی اعم از سطح ملی و استانی است. در همین راستا شرکت بازآفرینی شهری با تکیه بر اندوخته و تجاربی که در سه دهه گذشته در بافت پیرامون کسب کرده است، مشتاقانه آمادگی همکاری و هماهنگی در این حوزه را دارد. حتی بی‌مناسبت نیست اگر گفته شود سرعت بخشی احیای بافت پیرامون حریم حرم مطهر رضوی از مهم‌ترین اولویت‌ها و سیاست‌های « شرکت بازآفرینی شهری ایران » به شمار می‌آید.