به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، قسمت‌هایی از شهر بر فراز تپه‌های متعدد قرار دارند که مشهورترین آنها تپه­‌های اولیابک، شیخ محمد صادق، تاقه شاهی، بهارمست، شیخ محمدباقر، تپه روسی و محل منبع آب ٤٥٠ متر مکعب هستند و بعضی از قسمت‌های شهر نیز در حواشی و عمق دره‌ها واقع شده که تعدادی از آنها به نام‌های حاج نصرالله، عبدالرحمن، امیریه، طوس نوذر و دیدگاه شهرت دارند.

شكل گیری شهر سنندج در فضای ناودیسی شكل

بافت شهر با همخوانی با بستر طبیعی به صورت پلكانی شكل گرفته و معابر باریك و پله‌ای به صورت ارگانیك درون بافت قدیم ایجاد شده‌اند و محدوده‌های مشخصی را به وجود آورده‌اند. قرارگیری بخش مركزی شهر سنندج در فضای كاسه‌ای شكل منجر به ایجاد دید از بیرون مناسب از ارتفاعات همجوار و بخش‌های مختلف ورود به شهر شده است.

پیشینه تاریخی شهر سنندج

شهر سنندج به عنوان مركز استان كردستان، شخصیت فضایى- كالبدى ویژه خود را از استقرار در موقعیت میان كوهى رشته كوه‌هاى زاگرس (رشته كوهى كه لبه غربى فلات ایران را محدود مى‌کند) و زمینه فرهنگى ساكنان كرد آن به دست آورده است. كوه‌هاى زاگرس به عنوان یگانه پدیده فیزیكى شناخته شده‌ای است كه بیشترین تأثیر را بر شكل‌گیرى تاریخ، سنت‌ها و فرهنگ مردم منطقه داشته است. این كوه­ها همواره مرز استراتژیك جدایى میان دو فلسفه (شرق و غرب) و دو امپراتورى در طول تاریخ بوده است. در زمان شكل­گیرى شهر سنندج، زاگرس مرز دو امپراتورى رقیب بوده: در یك طرف امپراتورى عثمانى به عنوان پایگاه مسلمانان سنى مذهب شاخه حنفى و در طرف دیگر امپراتورى صفویه كه پایگاه مسلمانان شیعه مذهب را در برمى‌گرفت. چنین موقعیتى تأثیر بسزایى در شكل‌گیرى ساختار شهر- قلعه‌ها در منطقة تحت پوشش كوه‌هاى زاگرس داشته است. در حد فاصل این دو امپراتورى،بیشتر مردم كردنشین منطقه با حفظ مشتركاتى از هر دو، هویت خود را با تعلق به مسلمانان سنى مذهب اما شاخه شافعى آن تعریف كرده­اند. چالش میان این دو امپراتورى و موقعیت نسبتاً مستقل ساختار شهر- قلعه‌ها در مرز این دو بستر ایدة انتقال از ساختار مذكور را به شهرى جدید - كه تا حدودى قابل دسترس براى امپراتورى صفویه باشد - فراهم مى‌آورد. با توجه به این حركت تاریخى كه پیمان ذهاب نام گرفته، شهر سنندج (سنه دژ) را خانواده اردلانى‌ها با ساختار ویژه­اى قابل تمایز از سایر شهرهاى ایران و در سال ۱۰۱۸ هجرى شمسى برابر با ۱۶۳۹ میلادى بنیان گذارى كردند.

ساختار اصلى شهر ریشه در مفهوم شهر- قلعه‌ها دارد كه دربرگیرنده سه لایه فضایى است:

- قلعه شهر بر روى تپه­‌اى در مركز نسبى موقعیت جغرافیایى شهر با دیوارهایى حفاظت شده

- محله خواص یا شهر میانى كه به اشغال خوانین درآمده و همجوار با قلعه واجد دیوار حفاظتى و داراى چهار دروازه بوده است.

 - محلة عوام یا شهر بیرونى متشكل از سه محله اصلى بیرون از دیوار شهر میانى و بدون حفاظ انسان ساخت.

سنندج که به طور موروثی تحت حکومت خاندان اردلان بود تا سال ۱۱۳۲ ه . ق به دلیل وجود اختلافات قومی و قبیله‌­ای از رشد شهری قابل توجه برخوردار نبود و محدوده کالبدی شهر در این دوره محدود به قلعه حکومتی و محله میان قلعه بود. از این زمان به بعد به دلیل درگیری‌ها و کشمکش‌هایی که در دوران حکومت صفویه و قاجاریه بین ایران و عثمانی جریان داشت، موجب ترقی و پیشرفت در این منطقه فراهم می‌شود.

با توجه به اینکه به لحاظ مسایل مذهبی کردستان از سوی حکام دولت مرکزی مورد بی‌توجهی قرار می‌گرفت، دولت عثمانی از این عامل برای توسعه نفوذ خود در منطقه استفاده کرد و همین امر باعث توسعه شهر سنندج شد و در این دوره مسجدی بسیار عالی در جنب دارالحکومه بنا و دو مناره رفیع در آن مسجد بر پا شد. اما در زمان کریم خان زند به دلیل سرپیچی حکام کردستان در سال ۱۱۶۴ ه . ق شهر مورد تهاجم قرار گرفت و به آتش کشیده شد و ویران گشت.

شهر پس از یک دوره هرج و مرج، با روی کار آمدن سلسله قاجار توسط آقا محمد خان به پاس حمایت حکام کردستان از ایشان مورد توجه قرار گرفت (طرح جامع شهر سنندج،۱۳۸۴) با روی کار آمدن امان‌الله خان اردلان اصلاحات زیادی برای آبادی و عمران شهر صورت گرفته و به طور کلی دوره حکومت امان‌الله خان ساختار فضایی- کالبدی شهر شکل گرفت و تا سال ۱۳۰۰ همین کالبد با اندکی تغییرات باقی ماند. در طول این دوره تکوین عناصر با ارزشی چون بازار، مساجد، محلات، مراکز خدمات اصلی و فرعی محلات و گذرهای اصلی و فرعی به کالبد شهر شکل می‌دهند و در واقع در این دوره بخش مرکزی و درونی شهر از عناصر ساختاری و عملکردی شکل گرفته است.

معماری و شهرسازی این دوره عموماً به سبک اصفهانی انجام  شده زیرا در این دوره امان‌الله خان با آوردن مهندس، معمار و کاشی‌کار از اصفهان نسبت به احداث بناها و مجموعه­های شهر اقدام کرده است. به منظور حفاظت از قلعه حکومتی که محل مسکونی برخی از بزرگان بود، دیواری به گرد آن کشیده شد که از چهار دروازه به اسامی دروازه قلعه چوارلان(رو به مغرب)، دروازه تپوله (رو به شمال)، دروازه عبدالعظیم (رو به قبله) و دروازه آقا رحیم بازار (رو به شرق) برخوردار بوده است. این دیوار به همراه چهار دروازه، محله میان قلعه را تشکیل داده و محلات دیگر شهر نیز عبارت بودند از:

۱- محله قطارچیان که عمارت وکلای کردستان همیشه در آنجا بوده است

۲- محله جور آباد که جزو محلات فقیرنشین و حاشیه نشین شهر بوده است.

۳- محله بازار یا (آقا زمان) که محل سکونت تجار و سایر اصناف و اقلیت‌های مذهبی شهر بوده است.

 به غیر از این چهار محله، محلات دیگری نیز در دل شهر وجود داشت که به عنوان زیر مجموعه این محلات محسوب می‌شوند. در این دوران با توجه به مبادلات تجاری شهر با مناطق مرکزی ایران، سنندج از رشد و شکوفایی خاص برخوردار می‌شود، به طوری که مجاور بازار شهر به تدریج محله‌ای از کسبه و اصناف شکل می‌گیرد. علاوه بر آنها و در کنار تجار، اقلیت‌های مذهبی دیگری همچون یهودی‌ها و آشوری‌ها نیز جای گرفته‌اند. از مهمترین عناصر تشکیل دهنده ساختار شهری در این دوره می‌توان به طور خلاصه به عناصر ذیل اشاره کرد: ۱.  بازار، ۲.  قلعه حکومتی و خانه‌های اعیان و فئودال‌ها در مجاورت بازار، ۳. محلات مسکونی شهر و زیر مجموعه­های شهری که در اطراف دیوار قلعه حکومتی استقرار یافته بودند با مراکز اصلی و فرعی و از عناصری همچون مسجد، عمارت عالیه خوانین، بازارچه، حمام و ... برخوردار بوده و بافت آنها به تبعیت از موقعیت طبیعی زمین، الزامات آب و هوایی، نحوه تقسیم بندی اراضی (مالکیت) و نهرهای آبیاری شکل گرفته است ۴. عناصر و فضاهای ارتباط دهنده محلات و مراکز شهری اعم از گذرهای اصلی و فرعی، میدان و میدانچه ۵. باغات، مزارع، روستاها و ارتفاعات اطراف محدوده مسکونی شهر شامل باغ خسرو، نکستان، دگایران، تپه توش نوذر و ارتفاعات کچکه­‌رش، آبیدر و غیره. این ساختار تا سال ۱۳۴۴ یعنی شروع سلسله پهلوی بدون تغییر خاص باقی ماند.