مطالعات مربوط به ثبت دستگاهی زمین‌لرزه‌ها، بیانگر لرزه‌زابودن این پهنه بوده و هرساله زمین‌‌لرزه‌های متعددی با بزرگای کم تا متوسط در محدوده تهران ثبت می‌شود که می‌توان آنها را به گسل‌های لرزه‌زای محدوده مانند گسل مشا و شمال تهران در شمال و شمال شرقی تهران و پارچین در جنوب شرقی آن ارتباط داد. به لحاظ اهمیت موضوع، در سال‌های اخیر مطالعات زیادی روی گسل‌های شهر تهران انجام شده است، با وجود این، هنوز مسائل مبهمی وجود دارد، برای مثال در مطالعات انجام‌شده روی زمین‌لرزه‌های تاریخی، منشأ برخی از آن لرزه‌ها که موجب تخریب شهر باستانی ری و شمال تهران شده ‌است، مشخص نیست و نمی‌توان با اطمینان منشأ آن را به گسل‌های مهم داخل یا اطراف تهران نسبت داد. حتی دقیقا نمی‌دانیم کدام گسل پتانسیل لرزه‌زایی بیشتر دارد، بنابراین مطالعات بیشتری دراین‌باره نیاز است. نگارنده در حال حاضر در دانشگاه کیوتوی ژاپن به‌عنوان دانشجوی دکترا مشغول بررسی گسل‌های شهر تهران و تکتونیک فعال منطقه است. یافته‌های فعلی تحقیق ‌انجام‌شده از سوی نگارنده براساس زمین‌لرزه‌های ثبت‌شده ١٠ سال اخیر، حاکی از فعال‌بودن گسل‌های واقع در محدوده شرق و جنوب‌شرق تهران است.

بررسی اندیس‌های ژئومورفولوژی نیز فعال‌بودن شرق تهران نسبت به غرب آن را تأیید کرده است. مطالعات اخیر جی‌پی‌اس در محدوده تهران نیز نشان‌دهنده کوتاه‌شدگی با سرعت سه تا هفت میلی‌متر در سال و حرکت برشی چپگرد با سرعت دو تا شش میلی‌متر در سال است. اثر این حرکات در چین‌های فعال و گسل‌های لرزه‌زای محدوده قابل مشاهده است. بنابراین در انجام مدیریت ریسک و مقابله با آسیب‌های ناشی از زمین‌لرزه احتمالی شهر تهران سؤالات اساسی‌ای به شرح زیر مطرح است که باید پاسخ آنها مشخص شود.

١- مکان دقیق گسل‌های شهر تهران با توجه به ساخت‌و‌سازهای وسیع، در کجاست؟
٢- در صورت بروز زمین‌لرزه تهران، در راستای کدام‌یک از گسل‌ها گسیختگی ‌سطحی خواهیم داشت؟
٣- با توجه به زمین‌لرزه‌های تاریخی ری و شمال تهران، چشمه‌های لرزه‌ای تهران کدام هستند؟
٤- در صورت بروز زمین‌لرزه، نوع حرکت و جابه‌جایی گسل‌ها (سازوکار) چگونه خواهد بود؟

گام اول در بررسی خطر گسلش سطحی، تعیین دقیق محل عبور گسل روی زمین است. در همه مطالعات انجام‌شده پژوهشگران پیشین درباره گسل‌های شهر تهران، شناسایی گسل‌ها عموما به‌منظور بررسی‌های زمین‌شناسی و در مقیاس ١:٥٠,٠٠٠ یا کوچک‌تر بود و گسل‌های ترسیم‌شده در نقشه‌های قبلی در مواردی با خطاهای بیشتر از چند صد متر در تعیین موقعیت گسل همراه است؛ بنابراین دقت نمایش گسل‌ها در آن مطالعات با دقت مورد نیاز برای کاربری شهری مناسب نیست. به منظور حل این مشکل در راستای پاسخ به سؤالات مطرح‌شده در بالا، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در راستای اهداف خود و اسناد مؤکد بالادستی، از سال ١٣٨٤ اقدام به انجام مطالعات و بررسی در ارتباط با گسل‌های شهر تهران کرد و پس از بررسی‌های لازم و استفاده از متخصصان و استادان صاحب‌نظر درباره نحوه انجام مطالعات در محیط شهری و با دقت مورد نیاز، اقدام به تهیه نقشه تدقیق‌شده گسل‌ها و به دنبال آن نقشه پهنه‌های گسلی شهر تهران به منظور استفاده در طرح‌های جامع و تفصیلی کرد. پژوهش‌های انجام‌شده با بازدید وسیع میدانی همراه بوده و همه گسل‌ها بر پایه نقشه‌های ١:٢,٠٠٠ شهری بازدید و بررسی میدانی شدند.

این‌جانب به‌عنوان کارشناس‌ ارشد تکتونیک در بخش معاونت پیشگیری و کاهش مخاطرات سازمان پیشگیری و مدیریت بحران، در تهیه نقشه یادشده افتخار مشارکت و همکاری داشته‌ام و می‌توانم به‌صراحت اعلام کنم تفاوت عمده نقشه تهیه‌شده نسبت به نقشه‌های قبلی، علاوه بر دقت بالایی که اشاره شد، بررسی میدانی وسیع، مشاهده رخنمون‌های قابل بازدید در برش‌‌های طبیعی و مصنوعی و گودبرداری‌های ساختمانی به ‌منظور یافتن عوارض و افرازهای گسلی است. در مواردی که امکان بررسی‌های میدانی به‌دلیل پوشیده‌شدن و ازبین‌رفتن عوارض گسلی به‌دنبال ساخت‌و‌سازهای وسیع شهری وجود نداشت، از عکس‌های هوایی سال‌های ١٣٣٥ و ١٣٣٤ استفاده شد. خوشبختانه نقشه یادشده پس از جلسات توجیهی فنی و رایزنی‌های علمی فراوان در شورای‌عالی شهرسازی تصویب و ابلاغ شده است.

همواره جابه‌جایی سطحی گسل در هنگام زلزله، تأثیر شدید و مخربی روی سازه‌های احداث‌شده بر آن دارد. در زلزله‌های گذشته، مواردی از تأثیر زلزله بر ساختمان‌ها، مستحدثات و شریان‌های حیاتی مشاهده شده که بررسی شواهد آنها برای مشخص‌کردن اقدامات پیشگیرانه به منظور کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله الزامی است. با توجه به بررسی‌های موجود، مشخص شده است می‌توان با رعایت فاصله عقب‌نشینی مناسب از گسل‌‌های فعال، از تخریب ساختمان جلوگیری و تلفات جانی ناشی از تخریب ساختمان را کاهش داد. بنابراین وجود ضوابط برای ساخت ساختمان در پهنه‌های اطراف گسل الزامی بوده و ساخت‌وسازنکردن در اطراف گسل‌های فعال، می‌تواند آسیب‌های وارده به سازه‌ها را کاهش دهد.

در مناطق لرزه‌خیز، توجه به مخاطرات حاصل از گسلش سطحی از پارامتر‌های برنامه‌ریزی توسعه شهری محسوب می‌شود که نمونه آن در ایالت‌های کالیفرنیا، یوتا، واشنگتن و نوادای آمریکا و همچنین کشورهای نیوزیلند، یونان، چین و... وجود دارد. با توجه به قرارگیری شهر تهران روی گسل‌های فعال و با سابقه لرزه‌خیزی و به علت نبود ضوابط ساختمان‌سازی در محدوده‌های گسلی، شهر تهران با مشکل مواجه بوده و از دیدگاه مطالعات شهرسازی، انجام تمهیدات لازم در جهت پیشگیری از خطرات ناشی از این پدیده برای این شهر ضروری است. بنابراین با توجه به پدیده گسلش در زلزله‌های گذشته و بررسی ضوابط موجود در سایر کشورها، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تحت نظر کمیته فنی متشکل از استادان و متخصصان برجسته امر، اقدام به تدوین ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی شهر تهران کرد که متناسب با شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شهر تهران است.

لازم به ذکر است مقررات مربوط به ساخت‌وساز در پهنه‌‌بندی گسل‌ها برای اولین‌بار در سال ١٩٧٢ در کالیفرنیا با عنوان مقررات آلکویست-پریولو، با هدف کاهش خطر گسلش سطحی از طریق همکاری بین شهرداری‌ها، مراجع کنترل و صدور پروانه، مدیران بحران، متخصصان علوم زمین و مالکان زمین‌های واقع روی گسل تدوین شد. بنابراین برای تدوین ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسل، همه ضوابط موجود به‌ویژه مقررات مربوط به ساخت‌وساز در پهنه‌‌بندی گسل‌های کالیفرنیا به‌دقت بررسی شدند.

مسئله دیگر درباره مخاطرات حاصل از گسلش سطحی، شریان‌های حیاتی است که به‌ناچار در بعضی موارد، عبور آنها از روی پهنه‌های گسلی اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین تخریب این شریان‌ها در هنگام زمین‌لرزه، در بحث مدیریت بحران، آسیب جدی به محدوده متأثر از زمین‌لرزه وارد می‌کند. برای مثال، در زلزله کموموتوی ژاپن، سه هفته بعد از رخداد زمین‌لرزه، با وجود آرام‌شدن نسبی محدوده از دیدگاه اسکان موقت و مدیریت بحران، ساکنان محدوده به دلیل تخریب لوله‌های آب شرب و جاده‌ها، مشکلات فراوانی داشتند.

بنابراین تدوین ضوابط مناسب برای عبور شریان‌های حیاتی در پهنه‌های گسلی ضروری است که البته مدیران سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران به این امر مهم توجه‌ کرده و تدوین ضوابط یادشده را در دستور کار خود قرار داده و اقدامات اولیه درباره تدوین آن در دست اقدام است.

علاوه بر مخاطرات ذکرشده (گسیختگی سطحی و حرکت زمین)، زمین‌لرزه می‌تواند باعث ناپایداری‌های دیگر از قبیل ناپایداری‌‌های شیبی و زمین‌لغزش، روان‌گرایی و فرونشست زمین شود و لازم است به این مباحث نیز در توسعه شهری توجه شود تا خسارت‌ها و تلفات ناشی از رخداد زلزله احتمالی به حداقل برسد. البته معاونت پیشگیری و کاهش مخاطرات سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، درباره کاهش مخاطرات یادشده و افزایش ایمنی شهر در مقابل این مخاطرات، پروژه‌هایی از قبیل پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش‌های شهر تهران، شناسایی محدوده‌های روان‌گرایی و فرونشست زمین را در دستور کار خود دارد. امید است با انجام مطالعات تکمیلی و تدوین و اجرائی‌شدن ضوابط مربوطه بتوانیم شهری ایمن در مقابل مخاطرات حاصل از زلزله داشته باشیم.

*دانشجوی دکترای رشته تکتونیک و سایزمولوژی دانشگاه کیوتوی ژاپن