از دیدگاه علمی، تجمع انرژی ناشی از فعالیت‌های تکتونیکی و حرکات صفحات و رهاشدن ناگهانی انرژی، باعث شکستگی زمین یا به عبارتی بهتر، تشکیل گسل و وقوع زلزله می‌شود. گسل‌ها از آن جهت مورد توجهند که از آنها به عنوان نقاط ضعف زمین یاد می‌شود و غالبا اگر با رژیم تکتونیکی و نیروهای حاکم بر منطقه همسو باشند، به عنوان گسل فعال یا بالقوه فعال شناخته می‌شوند، چراکه در اثر تجمع انرژی، ممکن است مجددا شکسته و باعث تخریب شوند.

به جرات می‌توان از مجموعه تخت‌جمشید، پاسارگاد و نقش‌رستم ‌به همراه نقش‌ها و کتيبه‌های باستاني به‌جا‌مانده از دوران هخامنشی به عنوان نماد جهانی ایران یاد کرد. کاخ‌های تخت‌جمشيد شاهکار مديريت باستاني و حاصل تلاش دستان آفرينشگر معماران چيره‌دست ايران بوده و از شهرتی همسان با اهرام ثلاثه مصر و ديوار چين برخوردار است. عظمت منحصربه‌فرد اين بنا به تنهايی گويای تاريخ شکوهمند تمدن ايران است.

نظریه‌های مختلفی برای بیان دلیل تخریب تخت‌جمشید وجود دارد که بعضی اشاره به تخریب در اثر وقوع زلزله دارند. کوهی که تخت جمشيد در دامنه جنوب غربی آن واقع شده، کوه رحمت نام دارد. راستای رشته کوه رحمت شمال غرب- جنوب شرق است. اين رشته‌کوه تحت‌تأثير گسل‌های «راستالغز» در محدوده شمالی تخت جمشيد خميده شده و يال‌های جنوب غربی و شمال شرقی اين رشته‌کوه تحت‌تأثير گسله‌های طولی و راندگی و همچنين گسله‌های نرمال، به هم ريخته و خرد شده است. آثار این گسل‌ها را به‌وضوح می‌توان در کناره کتیبه‌ها و مقبره‌های۲۵۰۰ ساله پادشاهان در منطقه نقش‌رستم مشاهده کرد.

 اگر عوامل زمين‌ساختي و زلزله را عامل تخريب تخت‌جمشید بدانيم، گسل رحمت که بنای باستانی تخت جمشيد روی آن قرار گرفته، عامل اصلی حادثه است و تنش‌های ناشی از اين گسل می‌توانسته سبب افزايش شدت تخريب در اين بنای عظيم شده باشد. گسل رحمت از شمار گسل‌های فعال است و دشت مرودشت در بلوک فروديواره‌ای اين گسل قرار گرفته است.

براساس آمار زلزله‌های دستگاهی، يك زلزله با بزرگی نزديك به پنج ريشتر روی گسل رحمت و در نزديكی تخت جمشيد رخ داده و براساس داده‌های تاريخی، زمين‌لرزه سال ١٠٠٢ هجری شمسی در منطقه مرودشت شيراز، سبب فروريختن شماری از ستون‌های تخت جمشيد و آسیب‌دیدگی نقش‌رستم شده است.

مطالعات سازمان زمین‌شناسی جنوب کشور حاکی از آن است طول تقريبی گسل رحمت نزديك به ٣٠ كيلومتر و توان ایجاد لرزه‌ای را نزديك به ٦,٣ ريشتر دارد. اگرچه وجود لايه‌های نمكی سری هرمز در مرز پی‌سنگ، پوشش رسوبی بالايی و وجود رسوبات گچی- انيدريتی از عوامل مؤثر در كاهش انرژی و جلوگيری از گسلش سطحی در منطقه فارس هستند، اما در شرایط کنونی زلزله‌ای با قدرت کمتر نیز به‌راحتی در این مکان تخریب ایجاد می‌کند.

علاوه بر این، برداشت بيش از حد مجاز از منابع آب زيرزمينی، ويژگی‌های مهندسی رسوبات و عوامل تکتونيکی در منطقه تخت‌جمشید باعث فرونشست دشت و ایجاد ترک‌هایی گسل‌مانند در اطراف تخت‌جمشید شده و آن مجموعه را تهدید می‌کند.

 زلزله پدیده‌ای طبیعی است اما عواقب ناشی از آن به عملکرد و تمهیداتی که دیده‌ایم بستگی دارد و آماده‌نبودن می‌تواند فاجعه‌آمیز باشد. چه خوب است قبل از وقوع حادثه فکر چاره باشیم. افسوس كه تخريب بناي تاريخي و باشکوه ارگ بم، بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان، اتفاقي است که هیچ‌گاه از خاطره‌ها فراموش نمی‌شود.

بناهای تاريخی ايران عموما از مصالحی نظير خشت، گل، سنگ و چـوب سـاخته شده‌اند. محققان عمده آسيب‌پذيری اين‌گونه بناها را در برابر حوادث طبيعی نظير زمين‌لرزه فرسودگی و مقاوم‌نبودن مصالح و سنگين‌بودن سازه عنوان می‌کنند. براين‌اساس راهکارهـای حفاظـت اين بناها در برابر زمين‌لرزه بايد متضمن رفع اين نواقص باشد. با توجه به اينکه بناهای تاريخی با مصالح و فرم‌های سازه‌ای خاصی ساخته شده و بعضا شرايط فيزيکی مناسبی هم ندارند، بجاست که نگرش متفاوتی نسبت به مقاوم‌سازی آنها اتخاذ شود.

از آنجايی‌که در سطح کشور ما اغلب طرح‌ها درباره آثار باستانی، بيشتر جنبه مرمتی داشته‌اند، داشتن نگرشی جامع و منطبق با اصول علمی و مهندسی در زمينه حفظ بناهای تاريخی در برابر زلزله امری ضروری به نظر می‌رسد.

کشورهای پیشرفته‌ای همچون آمریکا برای حفاظت از آثاری که از نظر قدمت و ارزش قابل قیاس با تخت‌جمشید نیستند با صرف هزینه‌های هنگفت، تمهیدات گسترده‌ای دیده‌اند. آنها با مدل‌سازی، بزرگ‌ترین زلزله‌ای که احتمال دارد براساس ویژگی‌های لرزه زمین‌ساخت در یک منطقه رخ دهد و با بنای باستانی هم‌فرکانس باشد، را ایجاد کرده و سپس میزان مقاومت، نحوه تخریب و نوع آسیب را تعیین می‌کنند، سپس با بهره‌گیری از تکنیک‌های پیشرفته مهندسی زیرساخت‌های آن بنا را طوری تغییر می‌دهند که قابلیت مقاومت در برابر زلزله شدید را داشته و کمترین آسیب را ببیند. دنیای امروز جنگ تمدن‌هاست تا آنجایی‌که بعضی کشورها دست به حیلت زده و آثار باستانی، دانشمندان، سنت‌ها و حتی بازی‌های سایر ممالک را به نام خود می‌کنند و به عبارتی، تمدن‌سازی می‌کنند. در چنین شرایطی، جای آن دارد با پاسداری از نمادهای تمدن ایرانی- اسلامی میهن عزیزمان، از آنها برای نشر فرهنگ و تمدن غنی خود و رسیدن به جایگاه اصلی بهره بگیریم.

 * عضو هیأت‌علمی دانشگاه شیراز