سیل در کشورهای پر‌آب جهان اتفاقی هر چند ناخوشایند اما طبیعی است، اما آنچه خیلی غم‌انگیزتر است اینکه کشوری خشک و کم‌بارش داشته باشی اما هر چند وقت یک‌بار ببینی که حجم عظیمی از آب، شهرهای مختلف را پشت سر می‌گذارد، ویرانی ایجاد کرده و جان عده‌ای را هم می‌گیرد. این حکایت ایران است؛ کشوری که با میانگین بارش ۲۵۰ میلیمتر در سال جزء کشورهای خشک و کم‌آب محسوب می‌شود اما در عین همین بی‌آبی اگر چندین ساعت بی‌وقفه باران بیاید، مردم باید به جای شکرگزاری بابت وفور نعمت، کم‌کم نگران خانه، زندگی و حتی جانشان باشند. اتفاقی که انگار دفعات تکرارش در حال افزایش است. این بار طوفان و سیل در استان مازندران چهار نفر را کشته و خسارت‌های میلیاردی به جا گذاشته است، آن هم ظرف چند ساعت.

اگر به اخبار چند سال گذشته در همین روزها نگاه کنیم، می‌بینیم شهریور یکی از ماه‌های سیل‌خیز این چند سال بوده است؛ مثلا فقط در شهریور پارسال ۱۲ نفر بر اثر سیل در استان‌های مختلف کشور کشته شدند و هنوز هم خانواده‌ها زیر بار خسارت کمر راست نکرده‌اند. جدا از شهریور که چند سال است خودش را به جمع ماه‌های سیل‌خیز رسانده، سال‌هاست در ماه‌هایی مانند مهر و اردیبهشت شاهد وقوع سیل در استان‌های مختلف به‌ویژه شهرهای شمالی و غربی بوده‌ایم. اردیبهشت همین امسال اتفاق‌های ترسناکی افتاد، رودهایی چون کارون و دز طغیان کردند، ۶۰۰ میلیارد تومان خسارت به زمین‌های کشاورزی به‌ویژه در استان خوزستان وارد شد و بسیاری از روستاییان مجبور به ترک خانه‌هایشان شدند. شایعات ترک‌خوردن و احتمال شکستن سد دز هم بعید است تا مدت‌ها از یاد برود.

چه اتفاقی افتاده است؟

وقتی خطر وقوع سیل این‌قدر جدی می‌شود که حتی مسئولان پایتخت هم در مواقعی دست و پایشان را گم می‌کنند و به شهرهای شمالی استان تهران هشدار می‌دهند یا مردم شهرهایی که چندین سال است یک بارش درست و حسابی ندیده‌اند به خودشان می‌آیند در حالی که وسط ویرانی‌های حاصل از سیل ایستاده‌اند، این سؤال برای خیلی‌ها پیش می‌آید که چه اتفاقی افتاده است؟ آیا ما هر روز در برابر حوادث طبیعی مانند سیل بی‌دفاع و آسیب‌پذیرتر شده‌ایم یا شرایط آب و هوایی ایران در حال تغییر است.

اگر با چند کارشناس حرف بزنیم یا صحبت‌های یکی، دو سال اخیر مسئولان را بررسی کنیم، می‌بینیم گویا جواب هر دو سؤال مثبت است. خود معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، بارها در حرف‌هایش در‌باره لزوم توجه و آمادگی برای مدیریت تغییرات اقلیمی در ایران هشدار داده است. او همین چند وقت پیش که در مجلس حاضر شد، بخشی از سخنانش را به این موضوع اختصاص داد و گفت: «متأسفانه ایران جزء کشورهایی است که به شدت تحت تأثیر تغییرات اقلیمی قرار گرفته است و ما هم به صورت ناگهانی و هم به صورت مستمر شاهد تأثیرات این اتفاق بر آب و هوای کشور هستیم.

بارش‌های ناگهانی، افزایش دمای بی‌سابقه، کاهش بارش در برخی مناطق و... .
اینها نشان می‌دهد که ما در حال قدم‌گذاشتن در شرایط ویژه‌ای هستیم و باید برای آن آمادگی داشته باشیم و از سویی سهم خودمان را در بروز این بحران کنترل کنیم. ایران یکی از ۱۰کشور اول در زمینه تولید گازهای گلخانه‌ای است و ما باید در‌ این ‌زمینه توجه و کمک مجامع جهانی را جلب کنیم.»

بی‌نظمی در پدیده‌های طبیعی

بهلول علیجانی، اقلیم‌شناس، هم می‌گوید: «باید قبول کنیم کشورمان در معرض تغییرات اقلیمی ناشی از گرم‌شدن کره زمین قرار دارد. از طرفی وقتی حرف از تغییرات اقلیمی می‌زنیم خیلی چیز عجیب و غریب و دور از ذهنی نیست بلکه این رویداد نتیجه هزار و یک اقدام نادرست بشر مانند کنترل‌نکردن گازهای گلخانه‌ای است که کشور خودمان هم جزء یکی از کشورهایی است که کارنامه بدی در‌ این ‌زمینه دارد.»

او ادامه می‌دهد: «زمین در حال گرم‌شدن است و یکی از عواقب گرم‌شدن آن بی‌نظم‌شدن آب و هوا و پدیده‌های وابسته به آن است. اگر یادتان باشد زمستان سال ۸۶ ما هجوم بی‌سابقه سرما را پشت‌سر گذاشتیم و چندین سال است که تابستان‌هایی به مراتب گرمتر داریم. بارش‌های نا‌بهنگام که ناشی از بی‌نظمی در سامانه‌های بارشی است هم نشانه دیگری از به هم‌ ریختگی در آب و هوای جهان است که ایران را هم تحت‌تأثیر قرار داده است. همچنین وزش بادهای بی‌موقع و وقوع طوفان‌های متعدد هم از نشانه‌های بی‌نظمی در پدیده‌های اقلیمی است که چند سالی است در کشور خودمان هم شاهدش هستیم.»

علیجانی در جواب اینکه چرا به نظر می‌رسد برخی کشور‌ها بیشتر در معرض بی‌نظمی‌های ناشی از تغییرات اقلیمی هستند، می‌گوید: «به‌هرحال این‌طور نیست که پدیده‌های طبیعی و تأثیرات ناشی از آنها به مساوات بین کشورها و مناطق مختلف توزیع شوند. همین حالا دود تولیدات گلخانه‌ای ایران در چشم کشورهایی که خیلی دورتر از آن هستند، می‌رود و عکس این جریان هم صدق می‌کند. از‌سوی‌دیگر نوع تغییرات و میزان آسیب‌پذیری کشورها هم بر خسارتی که می‌بینند، مؤثر است.»

آماده نیستیم

ازبین‌رفتن پوشش گیاهی، استفاده بیش از حد از منابع آب زیر‌زمینی، گسترش بیابان‌ها، سد‌سازی‌های بی‌رویه و... همه اینها اتفاقاتی هستند که طی چند دهه گذشته در ایران افتاده‌اند و نشان می‌دهند حتی اگر تغییرات اقلیمی و اتفاقات ناگهانی مانند بارندگی زیاد یا گرمای بی‌سابقه هم به سراغمان نمی‌آمد، ما باز هم اوضاع چندان خوبی در مواجهه با پدیده‌های طبیعی نداشتیم. پرویز کردوانی، اقلیم‌شناس و پدر کویرشناسی ایران، هم این موضوع را تأیید می‌کند و می‌گوید: «ما دچار تغییرات اقلیمی شده ‌و خودمان هم در بروز این اتفاق سهیم بوده‌ایم اما برای عواقبش نیز آمادگی نداشته‌ایم؛ یعنی همزمان که گازهای گلخانه‌ای تولید کرده‌ایم آنچه ما را در برابر حوادثی همچون سیل محافظت می‌کرد، از بین برده‌ایم. الان بسیاری از شهرهای ایران روی سرازیری قرار دارند و بر پهنه منتهی به آنها هیچ پوشش گیاهی مناسبی هم وجود ندارد؛ این یعنی وقوع سیل و چندبرابرشدن خسارت ناشی از آن.»

او در جواب اینکه آیا ممکن است بارش‌های ناگهانی و تغییرات اقلیمی در نهایت به نفع ذخایر زیر‌زمینی ما تمام شود، می‌گوید: «متأسفانه چنین اتفاقی نمی‌تواند بیفتد چون این بارش‌ها مقطعی هستند و ذخایر زیر‌زمینی بر اثر مداومت بارش پر می‌شوند. می‌توان گفت تغییرات اقلیمی بیشتر برای ما خطرناک است تا مفید.»/