در همین زمینه تاب‌آوری اجتماعی به‌عنوان توانایی جوامع انسانی برای تحمل حوادث غیرمترقبه خارجی یا نابسامانی‌های موجود در زیرساخت‌های آن نظیر تغییرات محیطی یا دگرگونی‌های شدید اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و همچنین توانایی این جوامع برای بازیابی و بازتوانی از چنین نابسامانی‌هایی تعریف می‌شود. به عبارت دیگر، تاب‌آوری اجتماعی ظرفیت جامعه برای انطباق با تغییرات یا دگرگونی‌ها و حفظ رفتار سازگارانه بوده و زیربنای تاب‌آوری در ابعاد مدیریتی، کالبدی، سیاسی و اقتصادی است.

تاب‌آوری در سیستم اجتماعی می‌تواند به وسیله متغیرهای مدیریتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و در هر دو حالت فضایی و غیرفضایی مورد بررسی قرار گیرد. رشد اقتصادی، ثبات و توزیع درآمد در بین مردم از عوامل كلیدی بُعد اقتصادی تاب‌آوری است که منجر به ارتقای تاب‌آوری اجتماعی جوامع شهری می‌شود. تحرك‌پذیری جمعیت و مهاجرت دسته دیگری از شاخص‌های مهم تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی هستند. سرمایه اجتماعی شامل مشارکت، انسجام و اعتماد اجتماعی و نیز تقویت شبكه‌های اجتماعی، ارتقای حافظه اجتماعی شامل تجربیات برخورد با تغییرات از مؤلفه‌های اصلی موجود در ظرفیت سیستم‌ها برای سازگاری و تغییرشكل‌های تحمیل‌شده هستند.

چهار عامل حیاتی در تاب‌آوری سیستم‌های اجتماعی‌– زیست‌محیطی اهمیت دارند: درس‌آموزی و یادگیری همراه با تغییر یا عدم قطعیت، افزایش تنوع که باعث افزایش قابلیت یادگیری از سوانح می‌شود، تركیب انواع متفاوت دانش با درس‌آموزی از تجارب، ایجاد فرصت برای خودسازماندهی كه از طریق تقویت مدیریت جامعه‌محور، ایجاد قابلیت‌های مدیریتی، تقویت حافظه سازمانی و پرورش یادگیری سازمان‌ها و مدیریت مشاركتی صورت می‌گیرد. ویژگی‌های اجتماعی فراوانی وجود دارند که بر تصمیم یک فرد برای انتخاب زندگی در یک منطقه ویژه تأثیر می‌گذارند.

همچنین رفتارهای اجتماعی‌ای نیز وجود دارند که بر زنجیره سوانح تأثیرگذار هستند. مؤلفه دیگری نیز هست که به تاب‌آوری مربوط می‌شود و از نگرش جامعه‌شناختی جوامع و تعامل آنها با منابع خطر سرچشمه می‌گیرد و آن اینکه جوامع و افرادی که تنها به یک منبع متکی هستند، از جوامع یا افرادی که به منابع گوناگون متکی هستند، تاب‌آوری کمتری دارند. ویژگی‌های اجتماعی فراوانی در یک جامعه وجود دارند که باعث تشدید خطر و ممانعت از واکنش مؤثر و ترمیم و جبران عوارض ناشی از سوانح می‌شوند. بنابراین هر جامعه، ویژگی‌های اجتماعی بومی و تعریف‌شده‌ای دارد که می‌تواند آنها را شناسایی و توانایی برنامه‌ریزی با تأکید و تکیه بر آن ویژگی‌ها را ایجاد کند.

*مدرس دانشگاه تهران، مشاور رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران

شرق