شاید در نظر گرفتن تصویری از شهر یا کشورمان، که در آن تمام حریم‌ها، اعم از حریم معابر و راهها، حریم نهر‌ها و رودخانه‌ها، سواحل و دریاها، مراتع و جنگل‌ها و همچنین حریم شهر و شهروندان، در آن رعایت شده باشد کمی رؤیاپردازانه به نظر بیاید ولی بدون شک زیبایی چنین تصویری ارزش چنین رؤیاپردازی را خواهد داشت. رعایت حریم‌ها یک «رفتار شهری مسئولانه» بوده و پرواضح است هرگونه اقدامی که در جهت تدوین و تبیین این حریم‌ها و تشویق به لزوم رعایت و آثار فراوان آنها به عمل آید، از انبوه معضلات شهری کاسته و زندگی شهری را زیباتر و کارا تر خواهد کرد.
نویسنده سعی کرده است در این مقاله با گردآوری مطالب متنوع و گوناگون در مورد چیستی، چرایی و چگونگی رفتار بشری و شهری، به نام «تعیین حریم»، لزوم رعایت و مراقبت از آن را یادآور شده و همچنین حساسیت عمومی جامعه را نسبت به آن بالا ببرد، چراکه این روزها یکی از مهمترین و چالش برانگیز‌ترین موضوعات در مدیریت شهری، بحث چگونگی مدیریت، کنترل و آزادسازی حریم‌ها و نحوه مواجهه با متجاوزین و متصرفین حریم‌ها بخصوص در حاشیه شهرها و معضلات و مسائل خاص آن است.
محققین، برنامه ریزان و مدیران، تلاش‌های بسیاری در حوزه‌های نظری و عملی داشته‌اند و از این پس نیز خواهند داشت. اما نکته مهم و اساسی که در این مورد به نظر می‌آید، لزوم وجود نگاه های آینده نگر و همچنین ضرورت ورود مدیران ارشد شهری به، بررسی و اجرای طرح‌های زیرساختی و زیربنایی و از طرفی اقدامات عملی بی‌باکانه در این حوزه است، همچنان که در کتاب «مدیریت شهر» نوشته جی. شابیر چیما آمده است: «درباره پیامدهای منفی شهرنشینی شتابان در کشورهای رو به توسعه تاکنون مطالب فراوانی در قالب مقاله یا کتاب منتشر شده است.
افزایش فقر، دسترسی نامناسب به مسکن آبرومندانه و خدمات شهر، پیدایش زاغه‌ها و ویرانی محیط زیست از جمله نابسامانی‌های مرتبط با اینگونه شهرنشینی بوده‌اند. مدیران شهرها نیز که با مشکلاتی از این دست روبه‌رو هستند، با تمسک به ابزارهای مختلف علمی و غیر علمی، راهکارهایی را برای مقابله، طراحی و اجرا کرده‌اند. لکن تا به امروز «راه‌حل‌ها همواره قدمی عقب‌تر از مشکلات ارائه شده‌اند» و با حل یک مشکل، معضلی دیگر خود را نمایان ساخته است.»
به نظر می‌آید مقوله تعیین و رعایت حریم‌ها نیز از این قاعده پیروی کرده و راه حل‌هایی که تاکنون اندیشیده‌ایم همواره عقب‌تر از مشکلات بوده‌اند. البته این عدم وثوق مدیران برای ورود به موضوعات اساسی و چالش برانگیزی چون بازگشایی حریم‌های نقض شده در شهرها و مراقبت دائمی از آنها، تا اندازه‌ای قابل درک به نظر می رسد اما نکته‌ای که باید درباره آن هشدار بدهیم این است که عدم ورود به موقع دراین حوزه، بدون شک معضلات مربوطه را به شکل تصاعدی افزایش داده و هزینه‌های نامشخص و شاید جبران ناپذیری را به مدیریت شهری تحمیل خواهد کرد. بیجا نخواهد بود اگر به این گفته دکتر حسین شکویی در کتاب دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری اشاره‌ای داشته باشم، آنجا که می‌گویند: «شهر، نمودی از نیروهای اجتماعی سازنده و فلج کننده به شمار می‌آید و سیمای شهر، نشان دهنده این واقعیت است که این نیروها در یک «نبردگاه رقابتی» چگونه یکدیگر را تضعیف یا حذف می‌کنند...»
نکته مهم در مطلب یادشده این است که بتوانیم نیروهای اجتماعی «سازنده و فلج کننده» را تعریف و شناسایی کنیم و به تأثیر واقعی هر کدام در تغییر سیمای شهری بپردازیم. از منظر این مقاله و نوع نگاهی که مؤلف به آن دارد، «رعایت حریم‌ها»، به عنوان سنگ محک و خط تمایز بین این نیروها در نظر گرفته شده است. به این شرح که هر ایده، عمل، شخص یا گروه اجتماعی که حریم‌ها را مشخص، رعایت و مراقبت کند، به عنوان «نیروهای سازنده اجتماعی» و در مقابل، هر نوع نگاه یا عملی که به تهدید، تضییع، تجاوز و تخریب این حریم‌ها منجر شود، یک «نیروی فلج کننده اجتماعی» خواهد بود.
به عقیده نگارنده، جهان سوم را می‌شود به هر جامعه‌ای اطلاق کرد که «مردمانش، حریم‌ها را نشناسند و رعایت نکنند.»
تعریف حریم (حریم چیست و چرا تعیین می‌شود؟)
واژه «حریم» عربی بوده و از ریشه حرم (به معنای بازداشتن) است و معانی گوناگون حریم متضمن مفهوم ممنوعیت و محدودیت است، از جمله کار ممنوع و حرام، هر چیزی که لمس کردن آن ممنوع است. اصل در نظر گرفتن «حریم» برای پدیده‌های مختلف به این منظور بوده است که بتوان به بهترین شکل ممکن آن پدیده‌ها را حفظ و نگهداری و امکان استفاده بهینه را از آنها فراهم کرد، چنان که در قانون مدنی مبحثی ذیل فصل سوم تحت عنوان «در حریم املاک» درنظر گرفته شده و در ماده ۱۳۶ همان قانون، قانونگذار عنوان می‌دارد: «حریم مقداری از اراضی ملک و قنات و نهر و امثال آن است که برای کمال انتفاع از آن ضرورت دارد». در ادامه نیز قانونگذار در مواد ۱۳۷و۱۳۸ مشخصات و مقادیری را برای حریم چاه، چشمه و قنات ذکر کرده و در ماده ۱۳۹ مطالب دیگری را در مورد حریم متذکر می شود.
امروزه به واسطه پیشرفت تکنولوژی و توسعه خدمات زیربنایی، دامنه تعیین حریم‌ها گسترش چشمگیری داشته است، به عنوان مثال می توان از تعیین حریم برای معابر و راهها، بناها و تأسیسات، نهر‌ها و رودخانه‌ها، مراتع و جنگل‌ها، سواحل و دریاها، خطوط انتقال آب، برق، فیبر نوری، گاز و نفت نام برد و البته می‌توان باز هم به این فهرست افزود و به حریم‌هایی مانند حریم قانون، حریم شخصی و حریم شهروندی و نظایر آن پرداخت.
الگوی تهیه ضوابط و مقررات اجرایی طرح های جامع و هادی (پیوست ۷۰.۲.۹ شورایعالی شهرسازی و معماری ایران) در بند ۴-۱۵- تحت عنوان «حریم‌های قانونی و ضوابط آنها» اعلام می‌دارد: این ضوابط ممکن است باعث ممنوعیت و محدودیت تمام یا بعضی از فعالیت‌های مربوط به استفاده و بهره‌برداری از زمین باشد. و در ادامه آن در بندهای بعدی ادامه می‌دهد:
حریم‌هایی که رعایت آن به عهده ایجادکنندگان ساختمان و تأسیسات داخل آن حریم است:
۱- حریم تأسیسات و منابع مولد رادیو اکتیویته.
۲- ضوابط مربوط به ساختمان ها و تأسیساتی که دارای حریم امنیتی هستند.
۳- حریم صنایع مزاحم و آلوده‌کننده.
۴- سایر حریم‌هایی که رعایت آنها در ایجاد ساختمان های خاص الزامی است.
حریم‌هایی که رعایت آن به عهده استفاده‌کنندگان از زمین و ساختمان در خارج از حریم است:
۱- حریم فضای سبز اتوبان ها و بزرگراه ها.
۲- حریم سبز معابر درجه ۱و۲.
۳- حریم حفاظتی با محدودیت احداث ساختمان در اطراف جاده‌های بین شهری و کمربندی‌های داخلی محدوده استحفاظی و راه‌آهن.
۴- حریم رودخانه و انهار و قنات هاو چاه‌های تأمین آب مشروب.
۵- حریم خطوط فشار قوی.
۶- حریم خطوط انتقال گاز.
۷- حریم دریا (در صورت لزوم.)
۸- حریم مسیل‌ها و تالاب‌ها و...
۹- حریم فرودگاه.
۱۰- حریـــــم خطــــوط و تصفیه خانه‌های فاضلاب.
۱۱- حریم آثار تاریخی و بناهای با ارزش.
۱۲- حریم کوه‌های آتشفشان.
۱۳- تمامی حریم هایی که قانوناً تعیین شده اند و جهت تصمیم‌گیری مراجع مربوطه در نحوه استفاده از اراضی و صدور پروانه ساختمان تفکیک اراضی لازم است.
به این فهرست می‌توان حریم‌هایی مانند حریم معادن، حریم لوله‌های نفت و...را افزود.
تجاوز و رعایت نکردن حریم‌ها
اگر با کمی دقت، صداقت و روشن بینی به مسائل و مشکلات روز افزون مدیریت شهری نگاه کنیم، می‌بینیم که بخش عمده این معضلات و مشکلات، از «عدم رعایت حریم‌ها» ناشی شده و می‌شوند. از مشکلات ملموس و فاش شده مانند وضعیت ترافیک گرفته، که بخش عمده‌ای از آن حاصل عدم رعایت حریم محل‌های تعیین شده پارک سوار و یا عدم رعایت حریم‌های تعیین شده در قوانین رانندگی نشأت می‌گیرد، تا علل پنهان مسائلی زیر بنایی مانند طغیان ها و سیلاب ها و آبگرفتگی معابر شهری که ریشه در عدم رعایت حریم جوی‌ها و انهار و آب رو‌ها و از کار افتادگی تدریجی این شبکه دارد.
از عدم امکان خدمات دهی مناسب سرویس‌های حمل و نقل عمومی گرفته که به خاطر عدم رعایت حریم خطوط مخصوص به آنها دچار اختلال می‌شوند تا مخاطرات جدی و غیر قابل پیش‌بینی صدمات حاصل از یک زلزله مهیب در کلانشهر هایمان که بخاطر عدم تعیین حریم برای املاک و ساختمان‌ها (و مخصوصاً ساختمان‌های مرتفع) و همچنین عدم رعایت حریم‌ها در گذر‌ها و معابر، به یک کابوس در بین سطوح مختلف مدیران تبدیل شده است.
به طور قطع می‌توان به موارد بسیار دیگری نیز اشاره کرد که عدم رعایت حریم‌ها، باعث بروز مشکلات متعددی شده اند که در حد حوصله این مقاله به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
- عدم رعایت حریم دکل‌های فشار قوی و خطوط انتقال برق در ساخت و سازهای شهری که هرساله شاهد اتفاقات و حوادث دردناک ناشی از آن بوده‌ایم.
- عدم رعایت حریم رودخانه‌ها و ساخت و سازهای غیر مجاز در بستر یا حریم رودخانه‌ها و تخریب‌های ناشی از سیلاب‌ها.
- نا آشنایی و عدم رعایت حریم و حقوق همسایگی و شهروندی و بروز درگیری ها و پرونده‌های قضایی ناشی از آن.
- عدم رعایت حریم شخصی در طراحی و ساخت واحدهای مسکونی و معضلات ناشی از آن.
- عدم رعایت حریم سواحل و دریاها در شهرهای ساحلی و معضلاتی که در سطح ملی گریبانگیر سطوح عالی دولت شده است.
نمونه‌هایی از کم توجهی یا تجاوز به حریم‌ها در اخبار و رسانه‌ها
۱) عدم رعایت حریم مراکز مذهبی مانند مسجدالحرام که به مقاله‌ای از حسین مشاطان تحت عنوان «حریم کعبه، نگاهی دیگر» در ماهنامه ادبی – اجتماعی – فرهنگی دانشجویان که در دانشگاه واترلو چاپ شده می توان اشاره کرد که در قسمتی از آن می‌گوید: «به محض خروج از مسجدالحرام، ناگزیر چشم در محاصره و هجوم بی‌امان مراکز خرید و بازار می‌ماند. از هر فضایی حداکثر استفاده برای ایجاد بازار و فروشگاه شده و گویی رقابتی فراگیر بین زیارت و تجارت، حرم و بازار، مناره و برج درگیر است و صدالبته، حداقل از نگاه عینی، برد با بازار و بازرگانی به نظر می‌رسد. بین حرم و بازار هیچ فاصله حایل و حریمی نیست و زائر لاجرم یا در حرم است و اگر نه در بازار. می‌توانست در «حریمی» فضاهایی مانند کتابخانه، سالن‌های همایش، موزه‌ها... حائلی و تعدیل کننده‌ای بر این هجوم باشد...»
۲) مشکلات ناشی از عدم رعایت حریم محدوده حرم مطهر امام رضا (ع)، که در مقاله‌ای احساسی در سایت قاصد نیوز تحت عنوان «سیطره برج‌ها بر حرم مطهر رضوی...»
در تاریخ ۹۵.۲.۱۹منتشر شده است و در بخشی از آن چنین آمده است: «حریم بارگاه امام رضا (ع) محدود به حرم نمی‌شود، اما مشهد امروزی بر تیغ تیز توسعه گردن نهاده و جولانگاه آسمانخراش های بی‌هویتی است که متکبرانه و گستاخانه (!) بافت متواضع قدیم شهر را تحقیر می‌کنند و ادب حضور در حریم حرم رضوی را برنمی تابند.»
۳) ماهنامه فرهنگی و اقتصادی پژواک البرز در گزارشی نوشت: تجاوز به حریم پیاده روهای شهر، جای مردم را تنگ کرده است. مرز آزادی مردم، تا حریم آرامش اطرافیان است.
۴) ساخت یک مجتمع تجاری بلندمرتبه در نزدیکی مجموعه کاخ‌های نیاوران، حریم منظری این بنای تاریخی را تهدید می‌کند. (معماری نیوز)
۵) به گزارش خبرنگار داراب آنلاین، ساخت و سازهای غیر مجاز در حریم راهها سبب ایجاد ترافیک‌های نامتعارف و غیر منتظره شده و زمینه تصادفات شدیدی را فراهم می‌کند. اداره راه و شهرسازی داراب نیز با همین استدلال به سبب جلوگیری از بروز اینگونه تصادفات و ایمن‌سازی محورها و در راستای اعمال تبصره یک ماده ۶ قانون ایمنی راهها و راه‌آهن در خصوص آزادسازی و صیانت از حریم راهها و با حکم مقامات قضایی، با همکاری اماکن نیروی انتظامی اقدام به پلمب تعداد ۱۵ واحد تجاری و ۲ گاراژ کرد.
۶) عملیات آزادسازی حریم کشف رود مشهد الگویی برای کشور است.
قائم مقام وزیر نیرو گفت: عملیات آزادسازی بستر و حریم رودخانه کشف رود مشهد مدل و الگویی برای سایر رودخانه‌ها و کلانشهرهای کشور به شمار می‌رود. (ایرنا)
پیشنهادها و نتایج:
- لــــــزوم اطلاع‌رســـــــانی و آگاهی بخشی عمومی جامعه، نسبت به اهمیت و لزوم شناخت و رعایت حریم‌ها از طریق رسانه‌های عمومی
- گنجاندن مباحث مربوط به حریم‌ها در کتب درسی و آموزشی، تحت عنوانی مانند «حریم شناسی» به صورت مجزا، مستقل و جامع
- تدوین مجموعه‌ای مستقل، جامع و کامل از «حریم‌های تعیین شده تاکنون» در قالب یکی از مباحث مقررات ملی ساختمان جهت اطلاع مهندسان محاسب، طراح، ناظر و مجری
- در نظر گرفتن دوره‌های کارگاهی و آموزشی «شناخت حریم» برای آگاهی و آموزش مدیران و دست اندرکارانی که به هرشکل در مدیریت شهری دخالت دارند.
- با توجه به اینکه بودجه‌های هنگفتی تاکنون صرف تحصیل حریم برای اجرای بسیاری از پروژه‌های خدمات زیربنایی شده است و این حریم های خریداری شده بلا تکلیف و بعضاً مورد هجوم واقع شده‌اند، پیشنهاد می‌شود ستاد یا سازمانی «جهت مطالعات، بررسی، آزادسازی، کنترل و نظارت بر حریم‌ها» تشکیل و بر این امور سرپرستی و مدیریت کند.
*پژوهشگر برنامه‌ریزی‌شهری
نظر شما