به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی هوای پایتخت امسال در بیش از ۸۰ روز آلوده بود، تعطیلات زمستانی یک ماهه مدارس آخرین راهکاری است که مسئولان برای کاهش آلودگی هوا پیشنهاد کرده اند، پیشنهادی که واکنش های بسیاری را نیز به همراه داشته است. 

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست همچنین در روزهای اخیر بر اجرای کامل قانون هوای پاک (مصوب مرداد ۹۶) تاکید کرده است. قانونی که کنترل خودرو، مدیریت ترافیک، سوخت و صنایع آلاینده همچنین توسعه حمل و نقل عمومی و فضای سبز را راهبردهای خروج پایتخت از بحران آلودگی هوا اعلام کرده است. 

«سید حسین بحرینی» عضو قطب علمی شهرسازی و توسعه شهری پایدار دانشگاه تهران اما این راهکارها را چاره کار نمی داند. 

این استاد دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران که یکی از نخستین محققان در زمینه آلودگی هوای پایتخت است، برای اولین بار نظریه نقش «جزایر حرارتی» و «جریان باد» را در آلودگی هوای تهران ثابت کرده و هنوز هم برای رسیدن به هوای پاک بر همین باور است. 

ايرنا به بهانه ۲۹ دی ماه «روز هوای پاک» با این استاد پیشکسوت گفت وگو كرده است:

*«جزایر حرارتی» چگونه به مطالعات شما درباره آلودگی هوا راه پیدا کرد؟

مطالعات ما سال ها پیش و بر اساس فرضیه «جزایر حرارتی» انجام شد. تا آن زمان هیچ تحقیقاتی در این باره نشده بود. بر اساس مطالعات و با توجه به تجارب و بازدیدهایی از کشورهای اروپایی، آمریکا و ژاپن مخصوصا شهرهایی که دچار آلودگی هوا بودند داشتم، فکر می کردم آلودگی هوا مهمترین مساله تهران است که باید روی آن کار شود. 

در آن زمان هم هوای تهران آلوده بود اما نه بشدت امروز. در این پروژه تحقیقاتی که در دانشکده معماری شهرسازی دانشگاه تهران انجام شد، برای اولین بار «تونل باد» ساختیم و مسیر حرکت باد را در شهر تهران بر اساس ماکت هایی که از این شهر و ساختمان ها، خیابان ها و میدان ها ساخته بودیم شبیه سازی کردیم. تا آن زمان درباره «باد» هم کار علمی و پژوهشی انجام نشده بود. در نهایت فرضیه ما درباره جزایر حرارتی در تهران به اثبات رسید.

*چند نقطه را توانستید به عنوان «جزایر حرارتی» شناسایی کنید؟

آن موقع سه نقطه را به عنوان جزایر حرارتی در تهران شناسایی کردیم که شامل بافت مرکزی شهر (منطقه ۱۲)، فرودگاه مهرآباد و شمال شهر آنجایی است که ساختمان های مرتفع با نماهای سنگی و فلزی متراکم هستند. فرضیه ما این بود که با توجه به حرارتی که در تهران به خاطر فعالیت های مختلف یا وجود ساختمان ها و خودروها، پدیده ای به اسم «جزایر حرارتی» شکل می گیرد. مفهومش این است که این نقاط، به علت مصالح ساختمان ها، آسفالت، سنگ ها یا سقف خانه ها یا فعالیت های صنعتی و فرودگاه و... حرارتی تولید یا متصاعد می کند که آنها را گرم تر از مناطق اطراف خود می کند و در نتیجه روی جریان «باد» تاثیر می گذارند. 

به این ترتیب باد موثری که نیاز داریم در ارتفاع کم آلاینده ها را تخلیه کند، آنقدر بالا می رود که به هیچ وجه نمی تواند آلاینده های متمرکز شده را پراکنده کند. این مطالعه را با استفاده از عکس ها و تصاویر ماهواره ای (که آنموقع با دردسرهای زیاد خریداری کردیم) اثبات کردیم. این اولین تجربه، در آن زمان برای ایران بینظیر بود. در مراحل بعد از طریق دانشجویان آن را ادامه دادیم و متوجه شدیم در بسیاری از نقاط شهر جزایر حرارتی تکثیر پیدا کرده است.

*این اتفاق چرا در تهران به یک مساله حاد تبدیل می شود؟

تهران بیش از ظرفیت خود جمعیت و خودرو دارد اما این شرایط در بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا حاکم است. آن چیزی که شرایط تهران را حاد کرده، موقعیت جغرافیایی آن است. زیرا از سه طرف در محاصره کوه است، گویی در انتهای یک کاسه قرار دارد. این مساله باعث می شود باد سالم که از جنوب غربی وارد شهر می شود و به سمت شمال شرقی می وزد همه آلاینده ها را در این کاسه جمع کند. بنابراین در آن زمان به این نتیجه رسیدیم که باید برای خروج از وضعیت سکون راهی پیدا کرد.

*راهکار شما برای این وضعیت تهران چه بود؟

چیزی که مسلم است و می توان گفت اولا در تهران نقاط مختلفی هستند که وضعیت جزایر حرارتی در آنها وجود دارد بر تراکم و سکون آلاینده ها به شدت اثر دارد و آن را تشدید می کند. آزمایش هایی که انجام دادیم نشان داد که اگر بدنه آبی بزرگ در شرق تهران (مثلا در منطقه تهرانپارس) همچون یک دریاچه مصنوعی ساخته شود این مساله باعث اختلاف درجه حرارت بین شرق و غرب تهران شده و باعث حرکت هوا می شود و از تمرکز آلاینده ها در شهر جلوگیری می کند. این نتیجه قابل دفاع بود. آن موقع به شهردار وقت و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست این موضوع را اطلاع دادیم ولی متاسفانه توجهی به آن نشد. حتی وقتی داشتیم از تحقیقات نتایج عالی می گرفتیم مقامی در دانشگاه هم با ادامه مطالعات مخالفت کرد.

*براساس این یافته ها جانمایی دریاچه چیتگر در غرب تهران اشتباه است؟

دقیقا. این دریاچه درست نقض غرض است. متاسفانه پروژه هایی که در شهر تهران و یا شهرهای دیگر انجام می شود اصلا از روی تحلیل و مطالعات علمی نیست بلکه بر اساس یکسری مسائل ظاهری، سلیقه ای و سیاسی است. در مورد چیتگر نیز اینها فقط می خواستند یک بدنه آبی وجود داشته باشد که تصویر چراغ ها در آن منعکس شود و منظره زیبایی بیافریند و تفریحی باشد. نمونه دیگر ساخت تونل صدر و طبقه دوم آن با هزینه گزاف است، در حالی که هیچگونه مطالعه درباره اثرات آن روی آلودگی هوا و ترافیک و مسائل مختلف صورت نگرفته است. من شکی ندارم که پل صدر روی آلودگی هوای تهران اثر دارد، ایستگاه پایش هوای آن منطقه نشان می دهد که از زمان بهره برداری روزهای آلوده بیشتری ثبت شده است. همان منطقه به علت ساختمان های عجیب و غریب و سکون هوا، هر روز آلودگیش بیشتر می شود. اینها همه اشتباهات بزرگی است که رخ داده است.

*این مطالعه درباره دمای تهران هم صدق می کند؟

این کار مربوط به درجه حرارت در مقیاس کلان تهران هم می شود. در مطالعاتی که در «تونل باد» انجام دادیم که بسیار دقیق و علمی بود و مدل های کامپیوتری آن را تایید کرد این بود که بتوانیم اختلاف درجه حرارت را بین شرق و غرب ایجاد کنیم. لازمه این امر وجود یک بدنه آبی در شرق تهران است تا هوا از حالت سکون درآید. بارها به مقامات گفته ام، که با کمک سایر دستگاه ها هم می شود مساله جزایر حرارتی را حل کرد و و هم روی تغییر دما تا حدود زیادی تاثیر گذاشت. ما این مساله را ۲۰ تا ۳۰ سال پیش که تازه داشت شروع می شد و شدت می گرفت جدی گرفتیم چون به عنوان یک دانشگاهی احساس مسئولیت می کردیم. الان آقایان به صورتی از آن صحبت می کنند که گویی کشف جدید کردند.

*تجارب جهانی در این باره چه می گوید؟

به طور نمونه وضعیت شهر اشتوتگارت (آلمان) از تهران خیلی بدتر بود اما راهکارهایی انجام دادند. این مساله ثابت شده است که وقتی شرایط مهیا باشد، باد، آلاینده ها را به بالا هدایت می کند. به جای آن هوای پاک می آید و تهویه طبیعی انجام می شود. اشتوتگارت نیز طرح جامع شهر را به صورتی تغییر داد که شبکه های جنوبی و شمالی عبور هوا (خیابان هایی که مرکز شهر را به دامنه کوه متصل می کرد) باز شود. 

در تهران هم باید کاری شود که راه های تنفس بین شهر و بدنه های کوهستان بوجود بیاید، این طبیعی ترین، کم هزینه ترین و پایدارترین روشی است که می توان اجرا کرد. اکنون متاسفانه بدترین و مضرترین نوع ساخت و سازها در تهران انجام شده، یعنی عملا به جای باز کردن راه تهویه، جلوی آن را دیوار ساختیم. به طور مثال ساخت و ساز در شمال شهر از این نمونه است، به طوری که گاهی میزان آلودگی شمال شهر از جنوب بدتر است. شاید این بیشتر به یک طنز شبیه باشد اما الان بهترین نقطه برای زندگی در تهران، بهشت زهرا است چون هوای آنجا تمیزتر است.

*با این اوصاف جهت گیری اقدامات مقابله با آلودگی هوا را رد می کنید؟

الان کارگروه اضطرار آلودگی هوا تشکیل می شود و مدارس را تعطیل می کند. در واقع راه حلی که در رابطه با این مساله و پدیده ارائه می دهیم واقعا انفعالی است و ضد آن چیزی است که خصوصیات انسانی ایجاب می کند که با عقل باید پیشگیری کنیم، قبل از اینکه مقیاس اتفاقات بد به اینجا برسد.

*ما اکنون قانونی نداریم که روی اثرات ساخت و سازهای شهری از نظر تاثیر آنها بر محیط زیست و یا آلودگی هوا نظارت کند؟

خیر. واقعا هیچ قانونی نداریم که دستگاه ها را موظف کند. تنها چیزی که داریم همان ارزیابی زیست محیطی است. با این حال من از بزرگترین پروژه های ایران مطلع هستم بسیاری از آنها حتی ارزیابی زیست محیطی (EIA) ندارند. در حال حاضر خیلی از پروژه های بزرگ تهران هم روی جزایر حرارتی و هم جهت باد مفید برای شهر تهران، تاثیر منفی دارند و هیچکدام به این مساله توجه نکرده اند.

*ماده ۲۱ قانون هوای پاک، وزارت راه و شهرسازی را موظف کرده هنگام تهیه طرح های جامع و تفصیلی شهرها به نحوی برنامه ریزی کند که فصل جداگانه ای از مطالعات طرح به بررسی مسائل زیست محیطی اختصاص یابد و طراحی آنها متناسب با شرایط اقلیمی معیارهای زیست محیطی مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست و ضوابط شرایط و استانداردهای پیوست سلامت مورد تایید وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی باشد. آیا این ماده به حل مشکل آلودگی هوا منجر نمی شود؟

خیلی مقررات و ضوابط داریم که فقط روی کاغذ است و هیچگاه عملی نمی شود، این هم از همان دسته است. این بند آنقدر کلی، مبهم و غیرعملی است که هیچ مشاوری نمی تواند آن را انجام دهد، از سوی دیگر فوق العاده هزینه بر است. اگر می خواستند این بند عملیاتی شود باید تمام جزئیات، استانداردها، دستورالعمل ها و ضوابط باید به پیوست توضیح داده شود. تنها چیزی که می توانیم بگوئیم این است که این بند ابدا اجرایی نیست و بیشتر شبیه یک شوخی بزرگ است.

*به نظر شما بین اقدامات فوری که اکنون برای آلودگی هوا اجرا می شود، مثل طرح زوج و فرد و جزایر حرارتی کدام در اولویت است؟

معلوم است که آن چیزی را که کار کردم و معتقدم که می تواند موثر باشد در اولویت می دانم. البته برای کاهش آلودگی هوا مجموعه ای از کارها، از اقدامات کوچک مثل موتور خودرو و سوخت تا کارهای بزرگ، را می توان انجام داد اما من نظرم این است که اگر قرار است در مدت کم کارهای اساسی انجام دهیم بهترین عامل همان باز کردن مسیر جریان 'باد' است. یکی اینکه جزایر حرارتی را که در متراکم کردن آلاینده ها تاثیر دارد و به صورت وارونگی در تهران خود را نشان می دهد باید مرتفع کرد و دیگری ساخت دریاچه مصنوعی در شرق تهران است.

*در این طرح برج های شمال شهر چه سرنوشتی پیدا می کنند؟ باید آنها را جابه جا کرد؟

نمی گوئیم برج ها را از سر راه بردارند. این مساله راه حل هایی در طراحی فضاهای شهری دارد، مثلا اطراف برج ها را به جای آسفالت باید فضای باز و فضای سبز کنند. مهم این است که این مفهوم را متوجه شوند و در کل شهر از آن استفاده کنند.

*بنابراین پیشنهاد مشخص شما برای حل مشکل آلودگی هوای تهران نوعی تحول در شهرسازی یا بازنگری در طرح جامع شهری است؟

نجفی شهردار تهران وقتی آمد، گفته بود که نمی داند باید از کجا شروع کند. خیلی دوست داشتم به او بگویم در همه دنیا در این زمینه مطالعاتی شده و در تهران هم مطالعات مفصلی صورت گرفته است. اما آنهایی که بعدها آمدند به جای حل مساله رفتند برج میلاد و تونل ساختند. حدود ۲۰ سال پیش نیز شهردار وقت به دنبال پاسخ این مساله بود که «چکار باید کرد». 

شهرهای موفق دنیا مجموعه شاخص هایی موسوم به «شاخص های کیفیت محیط» دارند که اولویت های آنها را نشان می دهد، برای تهران نیز پنج سال مطالعه کردیم و شاخص های توسعه پایدار شهر و شاخص هایی که کیفیت محیط شهر تهران را تامین می کند را معرفی کردیم. این شاخص ها چند دسته هستند. از میان دسته اول که شامل سه شاخص و نیاز اساسی است، هوا در اولویت اول قرار دارد. بعد از آن به آب و غذا می رسیم و بعد هم ایمنی و امنیت مطرح می شود. قرار بود اینها مبنای کار مدیران شهری قرار گیرد اما متاسفانه وقتی مطالعات به پایان رسید، شهردار تهران تغییر کرده بود، بنابراین رفتیم و آن را به سازمان محیط زیست تحویل دادیم. این مطالعات هیچگاه مورد توجه مدیران شهری قرار نگرفت. ۲ جلد با پنج هزار صفحه در قفسه کتابخانه من الان دارد خاک می خورد و من غبطه می خورم که اگر این مطالعات در جای دیگری در دنیا بود از ذره ذره اش استفاده می شد.

* این مطالعات هنوز هم قابل استفاده است؟

بله قطعا. شهرداری تهران، شورای شهر، وزارت مسکن و استانداری همه متولی هستند و می توانند از آن استفاده کنند. چون اقداماتی که هنوز در تهران انجام می شود خلاف یافته های علمی است. پروژه نواب و صدر و تمام توسعه هایی که در تهران صورت می گیرد روی آلودگی هوا تاثیر منفی دارد. اما من حالا بعد از ۳۰ سال از ذکر مصیبت خسته شدم. از بس گفتیم و کسی گوش نکرد و کاری نکرد. آلودگی هوا بود، حالا بحران آب و زمین لرزه هم اضافه شده است. تهران شده است شهر بحران ها. بارها اساتید گفتند ما چه کنیم من اما الان تسلیم هستم، دیگر کاری از ما برنمی آید. فقط توکل کرده ام بر خدا./