به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، شهر سوخته نام منطقه‌ای باستانی و شگفت انگیز در جنوب شرق ایران زمین، سرزمین آغاز تمدن بشری است، سرزمینی اساطیری که بدون شک منبع تاریخی برای مشخص شدن هویت انسانی است.

براساس گزارش ایرنا، این محوطه باستانی در ۵۶ کیلومتری جنوب زابل و ۱۶۰ کیلومتری شمال زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان در حاشیه راه زابل به زاهدان واقع شده و می‌تواند یکی از مقاصد گردشگری تاریخی در تعطیلات نوروزی محسوب شود، جایی که نشانگر اوج تمدن و پیشینه پر افتخار ایرانیان است.

بر اساس نظریه دیرینه‌شناسان، این شهر سه هزار و ۲۰۰ سال پیش از میلاد پایه گذاری شده و مردم آن در چهار دوره بین سال‌های سه هزار و ۲۰۰ تا یک هزار و ۸۰۰ پیش از میلاد در این مکان سکونت داشته اند، محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم پیش از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن وارد شده اند، بنا شده است و تاکنون سند یا سنگ نوشته‌ای که نام واقعی و باستانی این شهر را مشخص کند به دست نیامده و به علت آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال‌های سه هزار و ۲۰۰ تا دو هزار و ۷۵۰ پیش از میلاد «شهر سوخته» نامیده می‌شود.

این مکان از نادرترین شهر‌های باستانی است که در آن زنان عهده دار امور مالی خانواده بوده‌اند؛ بر مبنای یافته‌های دیرینه شناسان، شهر سوخته ۱۵۱ هکتار گستره دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بنا‌های یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.

۸۰ هکتار از گستره شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل داده و مهمتر اینکه شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری آن دوران بوده است به طوری که به گفته باستان‌شناسان و کاوشگران، در شهر سوخته نمونه‌های جالب و منحصر به فردی از زیورآلات به دست آمده است.

در شهر سوخته انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین گونه صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست.

تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و نیز مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزار‌های باتلاق‌های اطراف دریاچه هامون سبد و حصیر می‌بافتند و از این نی‌ها برای درست کردن سقف خانه‌ها نیز استفاده می‌کردند.

صید ماهی و بافت تور‌های ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بود.

با توجه به موارد یاد شده شهر سوخته بدون شک جزو شهر‌های بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.

** کشف نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و ۸۰۰ سال کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله در یکی از گور‌های شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است.

چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.

جنس این چشم مصنوعی به طور کامل مشخص نشده، اما به نظر می‌رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.

بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتول‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می‌دهند پیرامون مردمک دیده می‌شود.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته در این باره گفت: مطالعات نخستین نشان می‌دهد که این چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره ۶ هزار و ۷۰۵ بوده است. 

سید منصور سید سجادی بیان کرد: بر اساس بررسی‌ها، زیر تاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می‌شود و به علت تماس طولانی مدت بخش زیرین چشم مصنوعی با پلک چشم آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی این چشم مصنوعی مشهود است.

وی تصریح کرد: بررسی‌های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد این زن بین ۲۵ تا ۳۰ سال سن داشته و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است. 

سجادی بیان کرد: ظرف‌های سفالی، مهر‌های تزیینی، کیسه چرمی و یک آینه مفرغی در این قبر پیدا شده است.

**کشف نخستین جراحی مغز جهان در شهر سوخته
یکی از شگفت انگیزترین یافته‌های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز در آن است.

جمجمه‌ای از دختر ۱۲ یا ۱۳ ساله در این شهر باستانی کشف شده که در چهار هزار و ۸۰۰ سال قبل پزشکان این منطقه برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند و این دختر بچه نیز مدت‌ها بعد از این عمل زنده مانده است.

اسکلت کامل این دختر بچه پیدا شده و چهره او نیز توسط اندام شناسان دیرینه شناس باز سازی شده است.

** کشف خط کش پنج هزار ساله در شهر سوخته
خط کش ساخته شده از چوب آبنوس در کاوش‌های باستان شناسی شهر سوخته کشف شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته گفت: این خط کش به طول ۱۰ سانتی متر با دقت نیم میلی متری از جنس آبنوس است؛ کشف این وسیله نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی پیشرفت‌های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.

** کشف قدیمی‌ترین تخته نرد جهان در شهر سوخته
کهن‌ترین تخته نرد جهان از گور باستانی شماره ۷۶۱ در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره پیدا شده است.

این تخته نرد؛ بسیار قدیمی‌تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در میان رودان (بین النهرین) پیدا شده بود.

این تخته نرد از جنس آبنوس و به شکل مستطیل ساخته شده است و بر روی آن یک مار که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.

این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد و مهره‌ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ‌های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.

** کشف نخستین پویانمایی (انیمیشن) جهان در شهر سوخته
باستان شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می‌شد، آن‌ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه‌ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می‌دهد.

هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می‌کند.

باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌ای از تصویری متحرک را در قالب فیلم ۲۰ ثانیه‌ای به دست آورند.

بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می‌تواند با حرکت جهشی به سمت بالا بجهد که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد.

این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می‌شده ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: تاکنون در دوره‌های قبل از تاریخ چنین تصویری دیده نشده و این تصویر برای نخستین بار در شهر سوخته یافت شده است.

سید منصور سید سجادی ادامه داد: در بسیاری از ظروف شکل‌هایی به چشم می‌خورد که تنها تکرار هستند و حرکتی در آن‌ها دیده نمی‌شود، اما تحقیقات ما نشان داده است که این نقش، قدیمی‌ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.

** اشیای دیگر شهر سوخته
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می‌توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرک‌های مسکونی و ساختمان‌های همگانی هم، چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره‌های سفالگری، کوره‌های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب‌های چوبی، کفش و کمربند نام برد که هر کدام از آن‌ها داستانی دارد بسان هفت گنج.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته که از سال ۱۳۵۲ کار خود را در این منطقه باستانی آغاز کرده است، گفت: شهر سوخته از لحاظ گوناگونی آثار و بقایای انسانی در دنیا بی نظیر است.

سید سجادی با اشاره به اینکه تاکنون تنها ۳.۵ درصد از این شهر باستانی کاوش شده است، ادامه داد: کاوش بر روی هر منطقه و سایت تاریخی نباید بیش از ۲۰ سال طول بکشد و بقیه اکتشافات باید به حداقل ۵۰ سال پس از آن موکول شود تا از این طریق بتوان با ظهور فناوری‌های جدید و نیز دانش علمی نسل‌های بعد و همچنین یافتن مشکلات در نحوه عملکرد کنونی به بهترین شکل از اسرار این میراث کهن پرده برداشت.

وی با تاکید بر استفاده از تخصص داخلی در امور کشف و تحقیق در شهر سوخته افزود: حضور کاوشگران و باستان شناسان خارجی را از آن جهت ممنوع کرده‌ایم که برخی رسانه‌ها با مشاهده یک فرد خارجی در این منطقه، تمام اکتشافات و فعالیت‌های انجام شده را به آن نسبت می‌دهند.

وی اظهار کرد: با توجه به اینکه در شهر سوخته هیچ خطی یافت نشده نام واقعی این شهر نیز ناشناخته مانده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته بیان کرد: در تمام کاوش‌های انجام شده تنها در لبه داخلی یک کوزه که در گور یک کودک یافت شده چند علامت به صورت Pictogram (تصویرنگار) وجود داشته است.

وی گفت: در یافته‌های کاوشگران ۲ نوع بقایا به چشم می‌خورد که آثار تقریبا کامل را به موزه‌ها و انبار میراث فرهنگی تحویل داده و آثار خرد شده را نیز برای مرمت و مطالعه نزد خود نگه می‌داریم.

وی ادامه داد: گرچه گمان می‌رفته انسان برای نخستین بار در چین از شانه موی سر استفاده کرده، اما با اکتشاف نوعی شانه سر که از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در این شهر از ابزار مخصوصی برای شانه موی سر استفاده می‌کرده اند.

سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته اضافه کرد: گرچه این شهر به چهار دوره تاریخی تقسیم شده و گمان می‌رفته در دوره آخر این شهر به اندازه یک روستا وسعت داشته، اما در آخرین اکتشافات در قبور مشخص شده دامنه این دوره نیز فراتر از آنچه تاکنون تصور می‌شده بوده است.

سیدسجادی افزود: ۵۷ قبر جدید اکنون در این شهر باستانی کشف شده که از لحاظ فرم و نوع اشیا با آنچه تا کنون یافت شده متفاوت است.

وی تصریح کرد: از جمله این اشیا می‌توان به عود سوز، ظروف مختلف سفالی و برخی قطعات سفالی مربوط به مناطق مسکونی اشاره کرد.

وی بیان کرد: اکنون در شهر سوخته یک لایه کشف شده که نشان دهنده وجود کارگاه صنعتی در این شهر بوده و نیز در کشفیات جدید احتمال وجود یک خیابان مهندسی ساز نیز در این شهر می‌رود.

سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته افزود: با توجه به شواهد موجود از جمله آثار به جای مانده در گور‌های ساکنان این شهر می‌توان اینگونه برداشت کرد که زنان در جامعه شهر سوخته سکان دار بخش اقتصادی بوده و از ارزش بالایی در جامعه برخوردار بوده اند.

مدیر پایگاه شهرسوخته نیز اظهار کرد: پایگاه شهر سوخته در دهه ۸۰ به صورت پایگاه ملی کار خود را آغاز کرد و تا کنون آثار مهمی از تمدن کهن بشر در این منطقه به دست آمده است.

روح الله شیرازی تصریح کرد: هم اینک رویکرد‌های پژوهشی، حفاظتی، ایجاد چارت اداری و مالی منظم، معرفی و انتشار اخبار شهر سوخته و نیز فعالیت در زمینه گردشگری از اولویت‌های کاری در این سایت جهانی است.

وی بیان کرد: کمتر از پنج درصد این شهر تاریخی تاکنون کاوش شده که در آن‌ها به شواهد خوبی از زندگی مردم پنج هزار سال پیش رسیده ایم.

وی ادامه داد: از دین و نام اصلی شهر سوخته تاکنون سند دقیقی به دست نیامده، اما با توجه به یافتن پیکرک‌ها و برخی آثار به جای مانده می‌توان تنها حدس‌هایی در این مورد زد.

شیرازی گفت: از کل پیکرک‌های حیوانی یافت شده در این منطقه تاریخی حدود ۹۰ درصد مربوط به پیکرک گاو است که نشان از اعتقاد به برکت و نیز حاصلخیزی این منطقه دارد.

مدیر پایگاه شهر سوخته افزود: بیشتر پیکرک‌های انسانی یافت شده نیز مربوط به زنان است که نشان دهنده جایگاه بالای زنان در جامعه این شهر باستانی بوده است.
شیرازی اظهار کرد: مردم این شهر در آیین تدفین خود مردگان را به حالتی خاص به همراه خوراکی و گاه سکه و اشیا دفن کرده اند که این موضوع نیز نشانگر اعتقاد این مردم به زندگی پس از مرگ است.

بی شک شهر سوخته یکی از شاهکار‌های تاریخی و تمدنی بشر است که به علت معرفی نشدن از دید‌ها نهان مانده و کمتر کسی از وجود و ارزش آن آگاهی دارد.

تعطیلات نوروزی فرصت مناسبی برای سفر به این مکان راز آلود و پر معماست، جایی در دل کویر که تمدنی پنج هزار ساله را در دامن پرورانده است.