به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی؛ هر کسي اندک اندوخته‌اي داشته از همان سال‌هاي قبل در گوشه‌اي از حاشيه اين شهر از سر فقر اقدام به ساخت سکونتگاهي هر چند بدون سازه و بدون استاندارد کرده؛ البته از سر ناچاري و محروميت. فقري که شايد از سال‌ها پيش مردمان را از بافت داخل شهر يا خارج از مشهد به نواحي حاشيه‌اي کشانده و آن‌ها را مجبور کرده شبانه و بدون مجوز، بالاخره خودشان دست به کار شوند و براي خود پناهگاهي هر چند ناامن جفت و جور کنند؛ سال‌ها زندگي در چهارديواري که هر لحظه فرو مي‌ريزد، نه با زلزله ۶- ۷ ريشتري شايد با يک صداي مهيب طبيعي. ديگر بايد به نگراني آن‌ها پايان داد، ديگر اهالي نمي‌دانند به چه کسي بگويند «ديگر توان زندگي در اين خانه‌هاي سُست را نداريم». اين تنها بخشي از نگراني شهروندان پهنه «جاده قديم قوچان مشهد» است.
پهنه‌اي در شمال غرب و داخل محدوده و حريم شهر مشهد که ۱۱ محله شهرک امام علي، شهرک شهيد مطهري، شهرک امام هادي، شهرک حجت، شهرک نويد، مهدي آباد، کال زرکش، بحرآباد، قائم، کوشک مهدي و صيد آباد را در خود جاي داده؛ مساحت اين پهنه بالغ بر ۶۰۰ هکتار است و جمعيتي بيش از ۱۱۸ هزار نفر دارد.
به گفته مسئولان، اين پهنه به عنوان پايلوت در اولويت توانمندسازي سکونتگاه‌هاي غيررسمي از بين ۸ پهنه مصوب بافت غيررسمي مشهد قرار دارد و اهميت آن از اين جهت است که بازديد از جاده قديم قوچان و ساخت‌وسازهاي غير مجاز و تغيير کاربري اراضي زراعي و باغي از جمله برنامه‌هاي وزير کشور در سفر مرداد ماه وي به مشهد بود.
اقشار فقير در چرخه‌اي از فقر، کمبود امکانات بهداشتي، شرايط نامطلوب زندگي و بي‌سوادي گرفتارند؛ البته بهبود شرايط زيست محيطي و بهداشتي به تنهايي نمي‌تواند اين چرخه باطل را نقض کند بنابراين توسعه اقتصادي و اجتماعي اين مناطق در سطح کلان با رويکرد مشارکت مردمي بسيار حائز اهميت است و ضروري به نظر مي‌رسد.
از بين ۱۱ محله پهنه «جاده قديم قوچان» سري به محله کال زرکش زديم؛ وارد محله کال زرکش که شديم مغازه‌هايي با سازه‌هاي چوبي دست‌ساز مشاهده مي‌شد. ساختمان‌ها دو طرف کال قرار داشتند؛ ساختمان‌هايي که اغلب آن‌ها ناپايدارند و به تعبير ديگر «سکونتگاه غير رسمي» به شمار مي‌آيند.
هر چه به سمت انتهاي منطقه کال زرکش مي‌رويم وجود خانه‌هاي ناپايدار بيشتر احساس مي‌شود. تنها خيابان اصلي اين ناحيه آسفالت بود و کوچه‌هاي فرعي تنگ و خاکي؛ به نقل از اهالي، اعتياد، دزدي و نزاع‌هاي خياباني از مشکلات بارز اين منطقه است اما از مهمترين مشکلات پهنه جاده قوچان درگيري و نزاع‌هاي شبانه است که از آن به عنوان يکي از چالش‌هاي جدي منطقه نام برده مي‌شود. طي يک گزارش ميداني از يک راننده تاکسي در محدوده شهر مشهد و اطراف حرم رضوي درباره جاده قوچان پرسيديم: «در اين پهنه درگيري‌هاي زيادي مي‌شود و تا جاي امکان به اين مناطق نمي‌رويم مگر مجبور شويم.»
شبي از فلکه آب سوار تاکسي شديم، به سمت چهارراه بسيج. در ميانه مسير جواني حدود ۲۰ ساله و چوب به دست سوار تاکسي شد که مسيرش جاده قوچان بود. خودش گفت «براي دعوا مي‌روم» پرسيدم چرا و او در جواب گفت: «برادرم را با قمه زدند.» اين بخشي از نگراني‌هاي حاشيه‌نشينان است؛ البته نه فقط حاشيه‌نشينان مشهد.
گرچه اهالي اين منطقه تنها از سر ناچاري، فقر و محروميت به حاشيه نشيني روي آوردند اما دوري از شهر، قرار گرفتن در حاشيه جاده و بافت اين نواحي، پهنه جاده قديم قوچان را به منطقه‌اي تبديل کرده که شهرنشينان به قول خودشان «جرات» رفتن به اين مناطق را ندارند.
بانويي در يکي از کوچه‌هاي فرعي منطقه کال زرکش که در يک سوپر مارکت مشغول فروشندگي بود مي‌گفت: «بيکاري يکي از مشکلات عمده جوانان اين منطقه است.» وي درباره قيمت واحدهاي اين منطقه مي‌گويد: «با وجود مشکلات بيکاري يک واحد با رهن حدود ۵ ميليون تومان و پرداخت ماهانه ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان اجاره داده مي‌شود که قيمت بالاييست.» خانه‌هاي ناپايدار و غيررسمي در حاشيه جاده قديم قوچان به وفور قابل مشاهده است، اما يکي از کاسب‌هاي محل که حدود ۳۰ سال در اين منطقه ساکن است مي‌گويد :«چندسالي است که جلوي ساخت‌وسازهاي غير مجاز گرفته شده و اجازه ساخت خانه‌هايي که توسط خود افراد و بدون مجوز ساخته مي‌شد ديگر داده نمي‌شود.»
اما يکي ديگر از مشکلات سکونتگاه‌هاي حاشيه‌اي و بافت‌هاي غيررسمي عدم ارائه خدمات اجتماعي و درمانيست، مشکلي که مي‌توان گفت در تمام هشت پهنه سکونتگاه غيررسمي مشهد مشترک است و پهنه «جاده قديم قوچان» هم از اين دغدغه مستثني نبود.
از جمله موضوعات مهم و کليدي در ارتقاي کمي و کيفي محلات حاشيه‌نشين، موضوع دسترسي به خدمات بهداشتي درماني است زيرا دسترسي به خدمات درماني و بهداشتي از اولين و مهمترين شاخص‌هاي دستيابي به سلامت همگاني است؛ علاوه برآن موضوع بهداشت و درمان يکي از عوامل بااهميت در عملي‌سازي عدالت است.
در بين مسير بانواني کنار منزلشان نشسته بودند، با آن‌ها وارد صحبت شديم و از خدمات اجتماعي و درماني پرسيديم؛ مي‌گفتند: «در اينجا خدمات رفاهي ارائه نمي‌شود و حتي يک مجموعه ورزشي هم براي فرزندانمان وجود ندارد.» درباره وضعيت درمانگاه پرسيديم که يکي از اهالي مي‌گفت: «درمانگاه داريم اما داروخانه در اين منطقه وجود ندارد، درمانگاه هم نيمه وقت فعاليت مي‌کند».
از وضعيت ساخت‌وساز منطقه سوال کرديم، يکي از ساکنان گفت: «ساختمان‌هاي منطقه سيس آباد که در نزديکي اين منطقه قرار دارد با وام‌هاي بنياد مسکن بهسازي شده اما در اين منطقه هنوز اقدامي صورت نگرفته و وامي نداده‌اند؛ گرچه اميدواريم با دادن وام ما هم بتوانيم منازل خود را بازسازي کنيم.»
اهميت توانمندسازي مناطق حاشيه‌اي با نارضايتي اهالي پهنه «جاده قديم قوچان» از ديدگاه‌هاي مختلف اعم از وضعيت اجتماعي، درگيري‌هاي خياباني، بيکاري، وضعيت تحصيل فرزندانشان، مشکلات درماني، خانه‌هاي ناپايدار که هر لحظه امکان ريزش آن‌ها وجود دارد بيش از پيش احساس مي‌شود؛ اين مشکلات شايد از زبان اهالي منطقه حاشيه نشين جاده قديم قوچان گفته شد اما با اهالي هر پهنه‌اي که صحبت مي‌کرديم يک زبان مشترک داشتند و آن هم لزوم ساماندهي منازلشان بود؛ قطعا در کنار توانمندسازي اين مناطق بسياري از مشکلات اجتماعي، فرهنگي و آسيب‌هاي جبران ناپذير قابل رفع شدن هستند؛ شايد به زعم ما مهمترين تهديد مناطق حاشيه نشين به طور عام و هشت پهنه حاشيه نشين مشهد به طور خاص، آسيب‌هاي اجتماعي از جمله اعتياد است که مي‌تواند تهديدي براي فرزندان و جوانان اين نواحي باشد. شايد مهمترين دليل افزايش اعتياد و بروز مشکلات اجتماعي در اين مناطق، قرار گرفتن در حاشيه به عنوان محلي امن براي معتادان است؛ عزم مسئولان انتظامي در کنار توانمندسازي سکونتگاه‌هاي غيررسمي و نقش بيش از پيش دستگاه‌هاي ذيربط در ايجاد تاسيسات روبنايي و زيربنايي مي‌تواند در کاهش مهاجرت معتادان و ساير تهديدات اجتماعي موثر باشد همانطور که در بافت شهري کمتر شاهد بروز اينگونه مشکلات هستيم.
بي‌شک توسعه فيزيکي شتابان و نامتعادل شهرها، پيامدهاي نامطلوب اقتصادي، اجتماعي و کالبدي دارد و يکي از آثار و پيامدهاي توسعه فيزيکي ناموزون و نامتعادل شهري، حاشيه نشيني است. امروزه براي حل مشکلات حاشيه‌نشيني به روشي متعهدانه و متمرکز شده تاکيد مي‌شود؛ ضمن اينکه وجود تعاريف متعدد و گوناگون از حاشيه نشيني که بعضا نيز تفاوت‌هاي اساسي با يکديگر دارند بيانگر وضعيت پيچيده حاکم بر اين مناطق است.
فضاهاي زندگي غيررسمي و نامتعارف شهري، بازتاب فضايي بيمارگونه از اقتصاد و مديريت ضعيف و برنامه‌ريزي فضايي منطقه‌اي و معلول بي‌عدالتي‌هاي اجتماعي-اقتصادي در سطوح ملي، استاني و محلي است.
شاخصه‌هاي اين مناطق از جنبه‌هاي گوناگون قابل بررسي‌اند که ترکيب جمعيتي متنوع، عدم رغبت سرمايه‌گذاري بخش خصوصي، ناچيز بودن سرمايه‌گذاري بخش دولتي و موسسات عمومي و تظاهر بيشتر ناهنجاري‌ها نسبت به ساير مناطق شهري برخي از اين شاخصه‌ها هستند.
اما بر اساس نتايج به دست آمده، بررسي شيوه‌هاي برخورد با حاشيه نشيني در گذشته‌هاي دور عمدتاً بر سياست تخريب و جابجايي اجباري ساکنان حاشيه نشين تاکيد مي‌کرد اما در نگرش فعلي، مديريت شهري بايد با استفاده از مشارکت‌هاي مردمي، سازمان‌هاي دولتي و نهادهاي عمومي زمينه ارتقاي محيط را فراهم کنند و تخريب و جابجايي اجباري ساکنان حاشنيه نشين را از اولويت خود خارج کنند.
ذهن اهالي و ساکنان پر بود از سوالات و ابهامات بي پاسخ؛ مي‌گفتند: «چرا به ما رسيدگي نمي‌کنند، آن‌چه مي‌بينيد گوشه‌اي از وضعيت زندگي ماست». ديگري مي‌گفت:«چطور به همين منطقه سيس آباد که در نزديکي ما قرار دارد رسيدگي کردند و به آن‌ها وام ساخت دادند و ساکنان آن منطقه هم منازل خود را ساختند. الان هم خيلي آبادتر از اينجاست.» ساکن ديگري که بانويي بود مي‌گفت: «اين خانه‌هاييست که ما در آن‌ها زندگي مي‌کنيم، اين هم محلي که فرزندانمان در آن بازي مي‌کنند. چرا خانه‌ها و محل زندگي ما بايد اينطور باشد؟»
يکي ديگر از اهالي گفت: «آيا مسئولان حاضرند خودشان در اين مناطق زندگي کنند؟ گناه ما چيست که پول نداريم، حالا که نداريم بايد اينطور زندگي کنيم؟ مگر ما هم مانند شهرنشينان جسم نداريم؟ تفريح نمي‌خواهيم؟ مگر آرامش و امنيت براي يک شب خواب راحت داشتن نمي‌خواهيم؟». همه اين جملات را پشت سر هم، بدون وقفه و با دلي پر از درد مي‌گفت.
از ما خواستند به مسئولان بگوييم و به گوششان برسانيم که شرايط و زندگي خوبي ندارند. حال در کنار همه اينها نگراني از آينده فرزندان هم در بين صحبت‌هايشان ناگفته نماند، پدري مي‌گفت: «بچه‌هاي ما حتي زمين بازي ندارند، جز اين کوچه‌هاي خاکي.» بله، فقر و محروميت تنها بخشي از زندگي حاشيه نشينان است؛ اما نزاع‌هاي خياباني و نگراني مادران و پدران از وضعيت حال و آينده فرزندانشان در اين بين خودنمايي مي‌کرد. انتظار اين مردم به نقل از خودشان «فراهم کردن منطقه‌اي امن براي زندگي» است؛ زندگي بدون هراس از بيدار نشدن به دليل فرو ريختن سقف خانه.
........................................................
گزارش: محمد جندقی
نظر شما