وي معتقد است اين سکونتگاه‌ها که به دلايلي مانند مهاجرت، نابرابري در سطح دسترسي به خدمات رفاهي، وجود نظام ديوان‌سالاري در نظام برنامه‌ريزي و توسعه شهرها و واگذاري زمين از سوي سازمان زمين شهري شکل مي‌گيرند، محلي براي وقوع بزه‌کاري‌هايي مانند توزيع مواد مخدر و اعتيادهستند.
گفتگوی پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی با عضو اصلي هيئت مديره سازمان نظام مهندسي خراسان رضوي درباره وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی کلانشهر مشهد را بخوانبد:
آقاي ميرفندرسکي؛ به نظر شما چه عواملي باعث شکل‌گيري سکونتگاه‌هاي غيررسمي در شهر مشهد شدهاند؟
يکي از دلايل مهم شکل‌گيري سکونتگاه‌هاي غير رسمي در شهر مشهد، پديده فقر روستاهاي اين منطقه است که اکنون اين روستاها ابعاد شهري گرفته و به شکل فقر شهري در حاشيه شهر بوجود آمده‌اند. اساسا حرکت و روند مهاجرت‌ها به شهرها روند تاريخي دارد که در اثر تغييرات در روستاهاي استان و فقر روستايي تشديد شدهاند. بديهي است که اين مهاجران پس از ورود به شهر با مشکلات عديده‌اي روبه‌رو ميشوند؛ مهاجراني که چون مهارت و تخصص لازم را ندارند، در بازارهاي رسمي پذيرفته نمي‌شوند. به همين دليل است که آن‌ها به شغل‌هاي فصلي، کارگري، دلالي، کارهاي غيررسمي و غيرقانوني روي مي‌آورند. اين افراد در دهه‌هاي گذشته با تصرف و خريد و فروش اراضي ارزان حاشيه‌شهرها و ارتفاعات جنوبي و حريم مسيل‌ها، منابع درآمدي حاصل کرده‌اند.
چگونه مشکلات و نارسايي‌هاي اقتصادي باعث مهاجرت به شهر مشهد ميشوند؟
دليل عمده مهاجرت‌ها و پديده حاشيه‌نشيني، ناشي از تفاوت‌ها و نابرابري‌ها در دسترسي به خدمات رفاهي است و اين معضلات به دليل نابرابري و عدم توازن رشد و توسعه اقتصادي در روستاها و شهرهاي ايران به وجود مي‌آيد. اکنون بسياري از استان‌هاي کشور نيز به همين وضعيت دچارند ولي در استان خراسان رضوي، شهر مشهد به عنوان يک مرکز و کلانشهر در نظام توسعه شهري استان و منطقه همه امکانات مازاد را جذب کرده و هر روز فاصله آن با شهرهاي بزرگ و متوسط زيادتر مي‌شود.
در سال‌هاي گذشته چه برنامه‌هايي براي اسکان اين مهاجران از سوي مسئولان انديشيده و عملياتي شده است؟
از قبل انقلاب، نظام برنامه‌ريزي و توسعه و عمران شهرهاي ايران بوروکراتيک بوده که اين نظام خصلت دولتي دارد. به‌طوري که همواره تصميمات و برنامه‌ها از بالا به وسيله دولت به استان‌ها و شهرها و روستاها ابلاغ مي‌شود. يعني عملا اجراي پروژه‌هاي عمراني و توسعه معابر و خيابان‌ها، زيرساخت شهرهاي بزرگ و مطرح به دست دولت و شهرداري‌ها است، هر چند بعد از دهه 50 و 60 کار برنامه‌ريزي و توسعه شهري به نخبگان و حرفه‌مندان سپرده شد و پيمانکاران و شرکت‌هاي مهندسان مشاور با تصدي‌گري دولتي، برنامههاي کلان بلند مدت و ميان مدت را در قالب طرح‌هاي جامع تفصيلي براي توسعه عمران شهرها ارايه کردند. ولي کماکان برنامه‌ريزي منطقه‌اي و توسعه روستايي انجام نمي‌شود و به جاي توسعه اراضي شهري و تفکيک و واگذاري، موجبات به دست آوردن ارزش افزوده براي گروه‌هاي درآمد متوسط به بالا فراهم شده است. حتي در شهرها نيز، مهاجرت پلکاني با هدف به دست آوردن ارزش افزوده و زندگي بهتر افزايش پيدا کرده است. لازم به ذکر است که در اين ميان ورود مهاجران افغاني نيز چشمگير است.
تاثير برنامههاي دولت‌هاي گذشته در ايجاد و شکل‌گيري اين سکونتگاه‌ها چقدراست؟
شهر مشهد در مقايسه با ساير شهرهاي بزرگ در 25 سال گذشته بيشترين واگذاري زمين را با استفاده از قانون زمين شهري داشت به طوري که واگذاري زمين همراه با وام ارزان قيمت، باعث شد تا بسياري از شرکت‌هاي تعاوني مانند مسکن کارمندي و کارگري و فرهنگي، اراضي بزرگ را از مالکان خريداري کنند و در حاشيه اطراف شهرها تفکيک و واگذاري زمين را انجام دهند. اين تعاوني‌ها مانند گروه‌هاي فشار، مسئولان را براي کسب مجوزهاي آب، برق و ساير امکانات مجبور به مماشات کردند و به اين طريق باعث توسعه پراکنده شهر شدند. يکي از عوامل اصلي در وقوع پديده حاشيه‌نشيني، خصوصيات و ويژگي‌هاي خود شهر مشهد است. اکنون حاشيه‌نشيني به‌صورت پارادوکس درآمده و متناقضات نهفته در آن به نحوي گريبان مديريت شهري را گرفته است. يعني در صورت رسيدگي به وضعيت حاشيه‌نشينان، زمينه براي گسترش شهر نيز فراهم مي‌شود. همچنين در صورت نپرداختن به موضوع و بي‌توجهي و ممانعت از حاشيه‌نشيني، تعداد گروه‌هاي محروم جامعه و اقشار مستضعف در اين سکونتگاه‌ها بيشتر ميشوند.
اين پارادوکس را چگونه مي‌توان برطرف کرد؟
براي رفع مشکلات کنوني، نظام مديريت شهري بايد اقدام عاجلي را در ايجاد هماهنگي، تمرکز و يکپارچگي تصميمات و اقدامات دستگاه‌ها و سازمان‌هاي مربوطه انجام دهد. يعني به جاي ارائه خدمات و توسعه و ساماندهي سکونتگاه‌ها، وضعيت اقتصادي و اجتماعي و سياسي آن‌ها را از منظر نظام و تصميمات کشوري و محدوده طرح‌هاي جامع (محدوده خدماتي و قانوني) مشخص و تعيين تکليف کند. به عبارت ديگر ساماندهي حاشيه شهر مشهد به نوعي منوط به تعيين تکليف وضعيت جديد و مديريت آن‌ها مي‌شود.
بُعد فرهنگي زندگي در سکونتگاه‌هاي غيررسمي نيز در برنامه‌ريزي براي ساماندهي ساکنان آن حائز اهميت است. به عقيده شما اين سکونتگاه‌ها از نظر فرهنگي چه ويژگي‌هايي دارند؟
طبق آمار رسمي، در استان خراسان رضوي مشابه بسياري از استان‌هاي ديگر، ضريب شهرنشيني و روستايي مساوي است و مهاجرت‌هاي روستايي و رشد شديد جمعيت شهري باعث بروز انبوهي از مشکلات و نارسايي‌ها شدهاند. طبق نتايج مطالعات طرح راهبردي ساماندهي حاشيه شهر مشهد (سال 1382) بيش از 70 درصد افرادي که در زندان‌ها نگهداري ميشوند، روستايي‌اند. نرخ بي‌سوادي يا کم‌سوادي در بسياري از نقاط روستايي و جمعيتي اطراف شهر مشهد بالاست. در بعضي از روستاها نرخ جرم و بزهکاري بالا است و در اين مناطق چندين هسته جمعيتي با عنوان نقطه سياه (از نظر ناهنجاري‌هاي اجتماعي) مشخص شدهاند.
اوضاع معيشتي، زيستي و امنيتي اين سکونتگاه‌ها چگونه است؟
تعريف نرخ بيکاري و اشتغال مطابق آن‌چه در آمارهاي رسمي آمده، اساسا در اين مناطق موضوعيت ندارد. بسياري از مراکز جمعيتي اطراف شهر مشهد نرخ رشد جمعيت بالاي 10 تا 15 درصد را تجربه مي‌کنند. خانه‌سازي بي‌رويه و غير اصولي به‌صورت خاصي سازماندهي مي‌شود. اين خانه‌ها از سوي افراد غير فني به‌طور غيرقانوني و بدون ضابطه در ساعت سه بعد از ظهر ساخته و هشت صبح تحويل داده ميشوند. وجود محيط‌هاي غير بهداشتي، زباله‌گاه‌ها و دفع زباله‌هاي شهري باعث ابتلاي افراد ساکن اين مناطق به انواع امراض عفوني از جمله سالک مي‌شود. معضل عمده اين مناطق، توزيع مواد مخدر و شيوع اعتياد است که همراه با بيکاري، باعث جابه‌جايي مداوم و ناخواسته افراد براي فرار از قانون، بزهکاري و سرگرداني مي‌شود.
نظر شما