به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، شايد بسياري از شهروندان ايراني ندانند که شهر به ظاهر برخورداري همچون مشهد مقدس که سالانه ۲۰ ميليون زائر و مسافر به آن تردد مي‌کنند، از چه جنس مشکلاتي در حاشيه شهر برخوردارند؟ مشکلاتي که بعضا از فقر اقتصادي و برخي نيز از فقر فرهنگي نشئت مي‌گيرند؛ اما در نهايت هر دو گونه فقر، يک نتيجه را در پي دارد: ايجاد سکونتگاه‌هايي که با استانداردهاي رايج شهري از منظر شهرسازي و ساختار اجتماعي در ايران، تفاوت فاحش دارد.

براي خروج از وضع فعلي و دست‌يابي به اوضاع بهبوديافته‌تر و استاندارد، تنها داشتن رويکرد عمراني و مهندسي کافي نيست؛ شايد حتي لازم هم نباشد؛ بلکه بايد ذهنيت ساکنان بافت‌هاي حاشيه‌اي کلانشهر مشهد مقدس آماده تغيير از وضع موجود به بافت رايج و تبديل به بافت فعال شهري شود.

يکي از اين محلات، پهنه خواجه ربيع نام دارد؛ پهنه‌اي در شمال و شمال شرق مشهد با بيش از ۴۴۰ هکتار مساحت و ۹۰ هزار نفر جمعيت که در نگاه اول هر شهروندي، اين سوال به ذهن متبادر مي‌شود که چگونه مي‌توان در مساحتي کم، چنين حجم نسبتا انبوه جمعيتي را گنجاند. براي دريافت اين مسئله فقط کافي است بدانيد که تعداد شهرهاي زير ۵۰‌ هزار نفر در ايران، ۱۰۱۴ شهر از مجموع ۱۲۲۰ شهر است و هر کدام به تنهايي، شوراي شهر، شهردار، ادارات مختلف خدماتي و اجرايي، تأسيسات زيربنايي و اعتبارات مالي مخصوص دارند. در حالي که پهنه خواجه ربيع با بيش از ۹۰ هزار نفر جمعيت و در ۱۰ محله، نه تنها هيچ يک از اين نهادها و دستگاه‌هاي تصميم‌گير را ندارد، بلکه شايد مردم اين منطقه در نهادهاي مهم شهري نيز به فراموشي سپرده شده باشند؛ چه رسد به اختصاص اعتبار ريالي ويژه.

اهالي ساکنان پهنه‌هاي حاشيه‌اي مشهد به خصوص خواجه ربيع از بسياري خدمات شهروندي محرومند و بيکاري در آن‌جا بيداد مي‌کند. در خواجه‌ربيع با افرادي برخورد مي‌کنيد که بي‌سوادي و فقر فرهنگي به بخشي از باورها و اعتقادات آنها تبديل شده و حتي سلامتي و درمان را کالايي لوکس و مخصوص شهروندان مناطق ديگر و برخوردارتر مي‌دانند، اما در يک خواسته هم‌کلامند و آن اينکه مسئولان آنها را در شمارش شهروندان مشهدي به حساب بياورند.

مهر مادر، بهمن، کوي گلشاد، کوي آزادگان، شهرک قدس، چائيش، خواجه ربيع، طالقاني، جاده سيمان و محله آزادي، ۱۰ محله پهنه خواجه ربيع هستند که کم و بيش همه آنها از يک سبک و سياق در تبديل شدن به منطقه شهري غير رسمي پيروي کرده‌اند: روستاها يا اراضي کشاورزي‌اي که به مرور و در اثر ساخت‌وسازهاي غير مجاز با سرعتي باورنکردني به منطقه شهري تبديل شده‌اند و برخي مسئولان هم با فرافکني سعي دارند مسئوليت اين شهروندان را از سر خود باز کنند.

با تمام مشکلات موجود در اين پهنه و محله‌هاي زيرمجموعه آن، تعداد زيادي کارگاه توليد بلوک‌هاي سيماني مخصوص فعاليت‌هاي شهرداي براي زيباسازي وجود دارد؛ يعني مردمي که براي زيباسازي شهرشان تلاش مي‌کنند تا ساکنان محله‌هاي برخوردار و زوار امام رضا (ع) از ديدن آنها لذت ببرند، خود از داشتن کوچه و محله که نه، حتي خيابان اصلي زيباسازي‌شده هم محرومند.

ديدن کارگاه‌هاي ساخت موزاييک، کارخانه‌هاي آجرسازي و سنگ‌بري و کارگاه‌هايي از اين دست که به توليد مصالح ساختماني مي‌پردازند، امري رايج در پهنه‌هاي شمالي و شمال شرقي مشهد همچون خواجه ربيع است؛ طنز تلخي که از برخورد دو پارادايم متناقض خلق مي‌شود  و آن اينکه سازندگان مصالح خانه‌هاي مجلل، خود در خانه‌هايي محقر مي‌زيند و سکونتگاه‌هايشان از داشتن ابتدايي‌ترين امکانات و خدمات محروم است.

پهنه خواجه ربيع يک خيابان و بلوار اصلي به همين نام دارد که محلات و خيابان‌هاي ديگر اين پهنه، به آن متصل مي‌شوند. جالب اينکه در اين خيابان، روستاهاي «عوض»، «گرجي عليا»، «کاظم‌آباد پنج‌شنبه» و چند روستاي کوچک ديگر به محدوده شهري متصل شده‌اند و البته ميان آنها با ساير خانه‌ها مرزي نيست؛ ولي اين روستاها داراي دهياري و شوراي اسلامي روستاي فعال هستند که بعضا در امور شهري هم دخالت مي‌کنند؛ به عنوان مثال شهرداري مشهد هيچ گونه مجوز ساخت‌وسازي را در پهنه‌هاي حاشيه‌اي مشهد صادر نمي‌کند؛ اما برخي ساکنان اين پهنه‌ها با دريافت مجوز ساخت از دهياري روستاهايي که به محدوده شهري چسبيده‌اند، آرايش شهري که در قالب «طرح تفصيلي» متجلي شده را به هم مي‌ريزند؛ نهادهاي بالادستي محلي همچون فرمانداري مشهد يا معاونت عمراني استانداري و سازمان همياري شهرداري‌ها و دهياري‌هاي خراسان رضوي بهتر است فکري به حال اين موضوع کنند تا ساخت‌وسازهاي به ظاهر قانوني و مجاز، اما هم‌شکل و هم‌راستا با خانه‌هاي غير مجاز متوقف شود.
از ديگر شاخصه‌هاي پهنه خواجه ربيع، قرار داشتن بورس فروش آهن‌آلات و قراضه، کارگاه‌هاي تعمير خودروهاي سنگين يا ساخت اتاقک فلزي وانت، کاميونت و کاميون و مانند آنها در اين پهنه است که علاوه بر زائل کردن زيبايي بصري شهر شهروندان، افزايش آلودگي‌هاي صوتي و زيست محيطي، خطراتي را براي سلامتي مردم در پي دارد. فروشگاه‌هاي مواد غذايي، لبنيات، رستوران‌ها و اغذيه‌فروشي‌هاي محلي در کنار اين تعميرگاه‌ها و مراکز تعويض روغن خودروهاي سنگين قرار گرفته که هر رهگذري از ديدن آنها منزجر مي‌شود و حال آنکه مردم به خصوص کودکان و دانش‌آموزاني که در مدارس و آموزشگاه‌هاي اين منطقه درس مي‌خوانند، پس از تعطيلي مدرسه، از مواد غذايي اصناف اغذيه‌فروشان استفاده مي‌کنند.

کال چائيش يا کانال محلي انتقال آب در پهنه خواجه ربيع واقع شده که به جاي آنکه به بستري براي گسترش زيبايي و حتي گردشگري محله تبديل شود، معضل اساسي زيست محيطي خواجه ربيع است. رودخانه‌اي که مي‌بايست بوي طبيعت را به مشام رهگذران برساند، به محملي براي رشد انواع آلودگي‌ها و عبور پسآب‌هاي صنعتي و خانگي منطقه تبديل شده که بوي نامطبوعش حتي ساکنان هميشگي ساحل رودخانه چائيش و همسايگان اين کانال نسبتا بزرگ را آزار مي‌دهد. به گفته يکي از پزشکان فعال در درمانگاه خيريه بلوار خواجه ربيع، اگر رودخانه چائيش از پهنه خواجه ربيع منتقل يا حتي بهسازي شود، بسياري از بيماري‌هاي عفوني مردم منطقه از بين مي‌رود.

بسياري از خانه‌هاي محله‌هاي جاده سيمان و آزادي، تکنولوژي ساده‌اي دارند: کار گذاشتن آجر سفال سبک که در اصطلاح بازار مصالح ساختماني به آنها «آجر تيغه سقفي» گفته مي‌شود، بر روي يکديگر ـ بدون پي‌ريزي قبلي ـ و بالا رفتن تا جايي که بتوانند، سفيد کردن آنها از داخل و نماسازي از خارج؛ آن هم تنها در صورتي است که صاحب اين ملک، توانايي مالي بيشتري نسبت به ساير هم‌محله‌اي‌هاي خود داشته باشد؛ وگرنه در بسياري از موارد آجرهاي معمولي با نام «آجر فشاري» بر روي همديگر سوار مي‌شوند و سپس از داخل خانه، روکش گچ و خاک آجرها را مي‌پوشاند؛ ولي سفيدکاري داخلي و نماسازي بيروني هم مي‌ماند براي «شايد وقتي ديگر».

مشکل مهم محله‌ها و کوچه‌هاي پهنه‌هاي حاشيه مشهد به خصوص آنچه در کوچه‌هاي محله‌هاي «بهمن» و «کوي آزادگان» مشهود بود، باريکي بيش از حد کوچه‌ها و ناتواني عبور حتي يک خودرو در برخي کوچه‌هاست. معضلي که ناتواني خدمات‌دهي سازمان‌ها و دستگاه‌هاي خدمات‌رسان مانند سازمان مديريت پسماند شهرداري، آتش‌نشاني، اورژانس به اين مناطق را در پي دارد.

در بحث آب و فاضلاب نيز مشاهدات عجيبي بينندگان را آزار مي‌دهد. در بسياري از کوچه‌هاي پهنه خواجه ربيع، تقريبا همه اهالي و ساکنان آن کوچه، فاضلاب و پسآب آشپزخانه، حمام و روشويي را در کوچه رها مي‌کنند؛ کوچه‌اي که کودکان در آن بازي مي‌کنند.

پرورش دام و طيور در منازل مسکوني اين پهنه، به مسئله‌اي عادي تبديل شده است که خود ساکنان محله نيز به يکديگر اعتراض نمي‌کنند؛ حتي در برخي خانه‌ها عضو علي البدل خانوارند! بوي نامطبوعي که از فضله اين حيوانات به مشام مي‌رسد، اگرچه براي اهالي امري عادي است، اما براي رهگذران مشمئزکننده خواهد بود. جانوران موذي و پرسه آزادانه سگ‌ها و گربه‌ها در ميان خانه‌ها از ديگر موضوعاتي است که سبب مي‌شود تا رهگذران غير بومي محله، عطاي بازديد از مکان را به لقايش ببخشند.

پهنه‌هاي سکونتي غير رسمي مشهد به دليل آنکه در يکي دو سال اخير به محدوده شهري اضافه شده‌اند، تا پيش از اين از بسياري از الزامات قانوني و تکاليفي که قانون بر عهده دولت و نهادهاي عمومي گذاشته است را رعايت نمي‌کرده‌اند. به عنوان مثال عبور دکل‌هاي فشار قوي طبق قانون از محدوده شهري ممنوع است. از سويي هم جابه‌جا کردن آنها مسئله‌اي است که عزم هماهنگ همه مردم مشهد را مي‌طلبد و براي شهري که در آن روزانه بيش از ۳۰۰ هزار زائر و مسافر، غير از جمعيت خود مردم مشهد مقدس، تردد مي‌کنند، جابه‌جايي دکل‌هاي برق، عملا به يک پروژه ملي تبديل مي‌شود. گفتني است که نيروگاه برق مشهد نيز در پهنه خواجه ربيع قرار گرفته که اهميت ساماندهي اين منطقه را دوچندان مي‌کند.

آنچه در محلات حاشيه‌اي مشهد به خصوص در پهنه خواجه ربيع خودنمايي مي‌کند، وجود تعداد زيادي مؤسسه يا صندوق قرض الحسنه خيريه‌اي يا وابسته به مساجد محلات است. علت را از آقاي انتظاري، مدير مؤسسه قرض الحسنه «معين»، واقع در خيابان شهيد چمران در پهنه خواجه ربيع جويا شدم که مي‌گفت به دليل بيکاري و فقر نسبي اهالي اين محلات، مردم محتاج وام‌هاي خرد مانند وام‌هاي ۱ تا ۳ ميليون توماني يا در برخي موارد کمتر از ۱ ميليون تومان هستند تا از اين راه، مشکلات، بدهي‌ها و نيازهاي مالي روزمره خود را سپري کنند. همچنين اقساط اين وام‌هاي اغلب بدون ضامن، کمتر از پنجاه‌هزار تومان تعيين مي‌شود تا اهالي بتوانند اقساط را به موقع پرداخت کنند. اداره اين مؤسسه بدون کمک خيران ممکن نيست و هيچ درآمدي از راه بازپرداخت وام‌ها، عايد مديران و سهامداران اين مؤسسه و مؤسسات مشابه نمي‌شود.

مشکلات کوچه‌هاي محله شهرک قدس و يکي دو محله ديگر پهنه خواجه ربيع، شباهت بسياري به يکديگر دارند و به بخشي از مشکلات عادي و ابتدايي ساکنان پهنه خواجه ربيع مشهد تبديل شده‌اند؛ معضلاتي که بدون توجه ويژه مسئولان برطرف نخواهد شد.