گسترش همگرایی فراملی در حوزه حمل‌ونقل از اصلی‌ترین راهبردها در عرصه‌ی روابط و ارتباطات بین‌الملل محسوب‌می‌شود. در این میان، تراسیکا به‌عنوان سیستم حمل‌ونقل ترکیبی نقش برجسته‌ای در ارتقای همکاری‌های مشترک منطقه آسیای مرکزی، قفقاز و اروپای شرقی ایفا می‌کند. احیای یکی از مسیرهای ارتباطی جاده تاریخی ابریشم از جمله دستاوردهای این کمیسیون بین‌المللی است.
با راهبری‌های وزارت راه و شهرسازی در دولت چهاردهم، دوره‌ی جدیدی در بهره‌مندی از ظرفیت‌های ایران اسلامی در این عرصه آغاز شده‌است چرا که برگزاری هفدهمین اجلاس سالانه کمیسیون بین‌دولتی تراسیکا در تهران دستاوردهای قابل توجهی داشته است. این اجلاس با حضور نمایندگان کشورهای عضو و ناظران بین‌المللی اوایل اسفند ۱۴۰۳ در حالی برگزار شد که وزیر راه و شهرسازی حکم ریاست ایران به‌عنوان رئیس دوره‌ای کمیسیون بین‌دولتی تراسیکا را به‌مدت یک سال دریافت کرد.
علاوه بر اینکه همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه حمل و نقل و ترانزیت بین اروپا، قفقاز و آسیا تحت‌تأثیر این رویداد تقویت می‌شود، این فرصت کم‌نظیر زمینه‌ی افزایش کارایی کریدورهای ترانزیتی را برای کشورمان فراهم آورده‌است.
در تعریف تراسیکا باید گفت که یک کریدور حمل و نقل اروپا، قفقاز و آسیا است که در سال ۱۹۹۳ برای نخستین‌بار در کنفرانس بروکسل مطرح شد و در حال حاضر تجارت و توسعه شبکه‌های حمل و نقل فرامنطقه‌ای را پیوند داده است. ۱۴ کشور عضو دبیرخانه‌ی تراسیکا از شرق اروپا و قفقاز تا آسیای میانه با استفاده از این برنامه‌ی بین‌المللی تلاش می‌کنند موانع ترانزیتی را کاهش و اقتصاد منطقه‌ای را ارتقا ببخشند.
نقش برجسته ایران در همگرایی بین‌المللی و توجه به سیر سبز حمل‌ونقلی
جمهوری اسلامی ایران یکی از اعضای مهم تراسیکا شناخته می‌شود که از روزهای پایانی سال «جهش تولید با مشارکت مردم» ریاست این کمیسیون به‌مدت یک سال را بر عهده دارد. وزیر راه و شهرسازی در هفدهمین اجلاس کمیسیون بین دولتی تراسیکا، شاخص‌ترین دستاورد این رویداد را تسهیل گمرکات ایران و دیگر کشورهای عضو عنوان کرد و از بسترسازی و یکپارچه‌سازی فرایندهای حمل و نقلی خبر داد. اهمیت کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب که ایران را به روسیه، کشورهای قفقاز و اروپا متصل می‌کند، قابل توجه است چرا که یک مسیر جایگزین برای تجارت بین آسیا و اروپا به‌شمار می‌رود.
فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی در سخنرانی‌اش در هفتمین اجلاس تراسیکا مهم‌ترین استراتژی ایران اسلامی در یک سال آینده برای تراسیکا را تکمیل زیرساخت‌های ترانزیتی با هدف تسهیل، یکپارچه‌گرایی و دیجیتال‌سازی فرایندها برشمرده است.
وی بر ضرورت همکاری کشورهای عضو تراسیکا برای توسعه این کریدور تأکید کرده و خواستار تسهیل مقررات ترانزیتی و کاهش موانع تجاری شده‌است و همچنین رویکرد ایران در راستای توسعه همکاری‌های ترانزیتی و نقش‌آفرینی در کریدورهای بین‌المللی در این اجلاس مجدداً بازتعریف شده‌است.
صادق با تأکید بر فراهم‌سازی بستر توسعه پایدار در حوزه حمل و نقل، تصریح‌کرد: توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل باید با در نظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی و کاهش آلاینده‌ها صورت گیرد. ایران در این زمینه گام‌های مهمی از جمله توسعه حمل و نقل ریلی و استفاده از فناوری‌های نوین جهت کاهش مصرف انرژی و آلایندگی برداشته‌است.
حمایت از توسعه کریدورهای ترانزیتی با تأکید بر منافع ملی
دیدگاه کارشناسان صنعت حمل‌ونقل درباره‌ی تراسیکا عموماً مثبت و حمایت‌گرانه است. جمع‌بندی تحلیل‌های کارشناسی نشان‌می‌دهد که در مجموع بر حفظ منافع ملی، شفافیت در توافق‌ها و توجه به توسعه پایدار تأکید می‌شود. فعالان این صنعت معتقدند که ایران باید از فرصت‌های موجود در چارچوب تراسیکا برای تقویت جایگاه خود به‌عنوان یک هاب ترانزیتی در منطقه استفاده کند. با این حال، برخی نگرانی‌ها درباره رقابت‌های منطقه‌ای، محیط زیست و نظارت بر اجرای توافق‌ها نیز وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. به‌طور کلی، مشارکت فعال ایران در تراسیکا مورد حمایت است، اما بر لزوم نظارت و شفافیت در این فرآیند پافشاری می‌شود.
فعالان صنعت حمل‌ونقل و ترانزیت در خصوص نقش ایران در تراسیکا معتقد هستند که ایران با عهده‌گیری ریاست این کمیسیون بین‌دولتی می‌تواند نقش فعال‌تری در کردیدور شرق-غرب ایفا خواهد کرد و با توجه به اینکه ظرفیت‌های ترانزیت ریلی یکپارچه میان کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و اروپا وجود دارد که پس از جنگ روسیه و اوکراین متوقف‌شده، مسیر شمالی تراسیکا که از روسیه عبور می‌کرد در اختیار ایران است.
توجه به توسعه مناطق مرزی
نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی به‌ویژه مناطق مرزی ایران بر این موضوع تأکید دارند که مشارکت در تراسیکا باید به توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق مرزی ایران کمک کند. آن‌ها خواستار سرمایه‌گذاری بیشتر در زیرساخت‌های حمل و نقل در مناطق مرزی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای ساکنان این مناطق هستند. به‌اعتقاد این مقامات، توسعه مناطق مرزی می‌تواند به افزایش امنیت و کاهش قاچاق کالا و مواد مخدر نیز کمک کند.
البته تعدادی از نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی نگران تأثیرات منفی توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل بر محیط زیست هستند. آن‌ها خواستار توجه بیشتر به ملاحظات زیست‌محیطی در پروژه‌های تراسیکا هستند و بر لزوم استفاده از فناوری‌های سبز و پایدار در توسعه زیرساخت‌ها تأکید می‌کنند.
نماینده مردم کردکوی، ترکمن، بندرگز و گمیشان در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اشتراکات فرهنگی و اقتصادی فراوان میان کشورهای عضو، معتقد است که در زمینه‌های مختلف ارتباطات زیرساختی از قبیل تأمین برق در برخی از نقاط نیمه‌شمالی کشور می‌توان همکاری‌ها را گسترش داد. یکی از این موارد که سودآوری مناسبی برای ایران نیز دارد سوآپ گاز است.
عبدالجلال ایری، سخنگوی کمیسیون عمران در گفت‌وگو با خبرگزاری خانه ملت، درباره توافقات صورت گرفته در این زمینه گفته‌است: توسعه خطوط ریلی بین ایران و کشورهای همسایه نظیر راه‌آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان بخشی از برنامه‌های تراسیکا است. همچنین بنادر ایران در دریای خزر به‌عنوان نقاط کلیدی در شبکه تراسیکا عمل می‌کنند.
از زاویه دیگر، برخی نمایندگان بر این نکته تأکید دارند که همکاری‌های بین‌المللی نباید به وابستگی ایران به کشورهای دیگر و نهادهای بین‌المللی منجر شود، همچنین نباید از این موضوع غافل شد که رقابت‌های منطقه‌ای به‌ویژه از سوی کشورهایی مانند ترکیه، آذربایجان و پاکستان نیز در مسیرهای ترانزیتی حاکم است که ایران نیاز دارد به‌دنبال افزایش سهم خود در کریدورهای ترانزیتی باشد.
حمایت از دیپلماسی اقتصادی
رویکرد دیپلماسی اقتصادی دولت چهاردهم در قبال تراسیکا بسیار مورد توجه است. مشارکت فعال ایران در این طرح منطقه‌ای می‌تواند به کاهش فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و افزایش صادرات غیرنفتی کمک کند. فراتر از آن، تراسیکا می‌تواند به‌عنوان یک پلتفرم برای تقویت روابط ایران با کشورهای اروپایی و آسیایی مورد استفاده قرار گیرد.
در همین راستا، رئیس مرکز امور بین‌الملل وزارت راه و شهرسازی بر این باور است که طی یک سالی که جمهوری اسلامی ایران ریاست دوره‌ای کمیسیون بین دولتی تراسیکا را بر عهده خواهد داشت، فرصت‌های جدید برای انجام ترانزیت و حمل‌ونقل روان و ارزان در منطقه فراهم خواهد شد.
امین ترفع، مشاور وزیر راه و شهرسازی و رئیس مرکز امور بین الملل وزارت راه و شهرسازی، ارتقا و پیشرفت جایگاه کشورمان در سازمان‌های بین‌المللی و پیگیری ابتکاراتی در معادلات ترانزیتی و حمل و نقلی را از مهم‌ترین برنامه‌های در دست اقدام ایران در طول یکسال ریاست تراسیکا برشمرده است.
فرصت‌ها
کشورهای عضو تراسیکا همکاری‌های خود را در زمینه انتقال فناوری و جذب سرمایه‌گذاری برای توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل افزایش می‌دهند. کاهش موانع تجاری‌سازی و تسهیل مقررات ترانزیتی می‌تواند به افزایش کارایی کریدورهای ترانزیتی کمک کند. نکته مهم اما این است که در توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل باید ملاحظات زیست‌محیطی را در نظر بگیرند و از فناوری‌های نوین برای کاهش آلاینده‌ها استفاده‌کنند، فرصت‌های پیشروی کمیسیون بین دولتی اروپا، قفقاز و آسیا را می‌توان به شرح زیر دسته‌بندی کرد:
۱. توسعه کریدورهای حمل و نقل
۲. تقویت همکاری‌ها و افزایش رقابت‌پذیری منطقه‌ای
۲. تسهیل مقررات ترانزیتی
۳. توجه به توسعه پایدار کشورها
از سوی دیگر، وزیر راه و شهرسازی ایران در هفتمین دوره این اجلاس به فرصت‌های موجود در منطقه نیز اشاره کرده و بر این نکته تأکید کرده است که با افزایش همکاری‌های منطقه‌ای می‌توان از ظرفیت‌های موجود برای توسعه تجارت و حمل و نقل استفاده بهینه کرد و ایران به‌عنوان یکی از اعضای فعال تراسیکا، آماده است تا در این زمینه پیشگام بوده و با سایر کشورها همکاری‌های بسیار نزدیکی داشته‌باشد.
چالش‌ها
اما نبود هماهنگی کافی بین کشورها در زمینه استانداردهای حمل‌ونقل از بارزترین چالش‌های پیشروی کشورهای عضو تراسیکا است که باید مشکلات مربوط به زیرساخت‌های فرسوده و کمبود سرمایه‌گذاری در برخی کشورها را نیز به مسائل اضافه‌کرد.
تفاوت در استانداردهای حمل و نقل، قوانین گمرکی و مقررات ترانزیتی می‌تواند باعث کاهش کارایی کریدورها شود. همچنین کمبود سرمایه‌گذاری و رقابت‌های منطقه‌ای بین کریدورهای مختلف مانند کریدور چین-اروپا می‌تواند بر نقش فعال تراسیکا تأثیرگذار باشد.
جمع‌بندی
سخنان فرزانه صادق در حاشیه هفدهمین اجلاس کمیسیون بین دولتی تراسیکا بسیار امیدبخش بود و نشان‌دهنده تعهد ایران به توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در حوزه حمل و نقل است و ایران با توجه به موقعیت استراتژیک خود می‌تواند نقش مهمی در تسهیل تجارت بین اروپا، قفقاز و آسیا ایفا کند. با این حال، برای تحقق این هدف، تعامل و همگرایی بیشتر بین کشورهای عضو تراسیکا یک اصل ضروری است و توسعه کریدورهای ترانزیتی مانند کریدور شمال-جنوب و توجه به توسعه پایدار از جمله اولویت‌هایی است که ایران در این زمینه دنبال می‌کند.
باتوجه به اینکه پیشنهاد تأسیس صندوق سرمایه‌گذاری تراسیکا از سوی نمایندگان رمانی، ترکیه و چند کشور دیگر در هفدهمین دوره اجلاس ارائه شد، پیش‌بینی می‌شود خبرهای خوبی از یکپارچگی اقتصادی شنیده شود.
لازم به یادآوری است که جمهوری اسلامی ایران باید با سرعت بیشتری در توسعه زیرساخت‌ها اقدام کند تا از این رقابت‌ها عقب نماند. تقویت همکاری‌های چندجانبه با کشورهای عضو تراسیکا برای کاهش تنش‌ها و افزایش تعامل‌ها ضروری است. شفافیت بیشتر در توافق‌های امضا شده در چارچوب تراسیکا نه‌تنها پاسخ‌گویی مؤثر به افکار عمومی محسوب‌می‌شود، بلکه اعتماد عمومی و جلب مشارکت سرمایه‌گذاران را رقم خواهد زد و البته وظیفه دبیرخانه تراسیکا است که باید در این خصوص استراتژی رسانه‌ای مؤثر داشته‌باشد.