به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، امروز سیزدهمین سالگرد زلزله اندوهبار بم است؛ زلزله‌ای به بزرگی ۶.۳ ریشتر که در ساعت ۵:۲۶ بامداد ۵ دی ماه ۱۳۸۲ در کمتر از ۱۲ ثانیه گرد مرگ را بر چهره‌ی بم ریخت و ۲۶ هزار و ۲۷۱ کشته بر جای گذاشت. به بهانه این روز و با دیدگاه بررسی زلزله احتمالی تهران به گفت وگو با مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نشستیم.
علی بیت‌اللهی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: از میان گسلهای متعدد در بر گیرنده تهران، شاخه گسل مشاء در شمال شرقی تهران و در جائی که با گسل تهران تلاقی می‌کند را به عنوان چشمه لرزه ای با اهمیت بالا بر می‌شمریم. گسل شمال تهران در مرز کوه و دشت و چسبیده به حوزه شهری تهران در شمال شهر، گسل کهریزک در جنوب، راندگی نیاوران از جمله گسلهای با توان لرزه زائی بالا است گسل های شمال و جنوب ری و توان لرزه زائی آنها نیز شایان توجه است.
- کشور ایران چقدر در معرض خطر زلزله‌های شدید قرار دارد؟
ایران سرزمین لرزه خیزی است، گسله‌های متعددی بویژه در حواشی مراکز جمعیتی، ریسک زلزله را در کشور به شدت بالا برده است. زمین لرزه‌های زیادی نیز در پهنه ایران رخ داده و در حال رخ دادن است. بررسی زمین لرزه‌های تاریخی نشان می‌دهد چندین شهر کشور در سده‌های گذشته در اثر زمین لرزه به‌شدت آسیب دیده‌اند و در برخی موارد نظیر شهر تبریز، چندین بار با خاک یکسان شده‌اند. زلزله‌هایی مانند طبس، رودبار، زرند، ورزقان و بم که پنجم دی ماه مصادف با سالگرد این زمین لرزه سترگ و دهشتناک است تنها نمونه هایی از ریسک بالای زلزله در کشور هستند. در گستره ایران زمین اگر هم بخواهیم از گسل لرزه زائی دور شویم، لاجرم به گسلی دیگر نزدیکتر خواهیم. بر این پایه، لازم است نگرش جدی و پایستار به کاهش خطرپذیری لرزه ای در کل کشور داشته باشیم. با هدف تذکر این نکته که کشوری لرزه خیز و فعال از نظر رخداد زلزله ها داریم تنها چند مورد تیتروار زیر را مورد توجه قرار دهید:
از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۵ ظرف مدت ۱۰ سال، در ناحیه به مرکزیت مرکز شهر تهران تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری (که معمولا در این فاصله اثر زلزله های بزرگ ملموس تر است) ۴۷۵ زمین لرزه رخ داده است. در همین دوره زمانی به مرکز شهر تبریز، ۱۲۸۸ زلزله ثبت شده است. به مرکزیت شهر مشهد و تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری آن نیز حدود ۳۱۶ زمین لرزه رخ داده است. همچنین در شهر کرمان، از نقطه وسط شهر تا محدوده ۱۰۰ کیلومتری تعداد زمین لرزه های رخ داده بالغ بر ۱۵۸۴ زلزله بوده است.
براساس نقشه گسلهای ایران که برای ویرایش چهار آئین نامه ۲۸۰۰ تهیه شده حدود ۳۲۰ گسل با طول بیش از ۱۰ کیلومتر بعنوان گسله های فعال و کاری در گستره ایران به نقشه در آمده است که اگر گسله‌های کوچک را نیز شامل این کار کنیم تعداد این چشمه‌های لرزه‌ای به مراتب بیشتر خواهد بود. بنابراین با همین باید پذیرفته شود که کشورمان جزء چند کشور بسیار فعال لرزه ای در دنیاست، سخنی که مورد وفاق همه متخصصان زلزله در دنیاست.
- آیا خانه‌های ما در برابر زمین‌لرزه مقاوم است؟
وضعیت کلی ساخت و ساز در کشور هرچند که نسبت به دهه های گذشته از سطح کیفی نسبی بهتری برخوردار شده است ولیکن نقاط ضعف عمده‌ای در این عرصه بسیار آزار دهنده و مشهود است. به نظر من بزرگترین نقطه ضعف هم نبود سیستم نظارت جدی و دارای مسئولیت حقوقی در ساخت و سازها است.
در یک نگاه کلی و بر اساس آمار مرکز آمار ایران(آمار ۱۳۹۰)، از حدود نزدیک به ۱۹میلیون و ۵۰۰ هزار واحد مسکونی کشور، هشت میلیون و ۳۰۰ هزار آن دارای اسکلت و ۱۱ میلیون و ۲۰۰ هزار آن ساختمان های فاقد اسکلت و غیر مقاوم در برابر زلزله هستند. در این نمودارها روند تغییرات شاخص کیفی ساختمان در کل کشور (نسبت ساختمان های اسکلت دار به ساختمان های بدون اسکلت) و نیز روند افزایشی ساختمان‌های اسکلت‌دار ارائه شده است.
- خطر زلزله تهران چقدر جدی است؟
شهر تهران در دامنه جنوبی البرز و بر روی نهشته های آبرفتی کواترنر بنا شده و قسمت جنوبی آن در کناره شمال باختری کویر قرار دارد. اختلاف ارتفاع ناگهانی بین البرز و تهران می تواند در اثر راندگی شمال تهران باشد. علاوه بر راندگی شمال تهران و چندین گسل جوان و جنبای در شمال و جنوب شهر، نهشتههای آبرفتی دشت تهران و شهر ری نیز دارای گسلهای متعددی هستند که به هنگام جنبیدن گسلهای بزرگ ممکن است دچار لغزش و جابجایی شوند.
از میان گسلهای متعدد در برگیرنده تهران، شاخه گسل مشاء در شمال شرقی تهران و در جائی که با گسل تهران تلاقی می‌کند را به‌عنوان چشمه لرزه‌ای با اهمیت بالا بر می‌شمریم. گسل شمال تهران در مرز کوه و دشت و چسبیده به حوزه شهری تهران در شمال شهر، گسل کهریزک در جنوب، راندگی نیاوران از جمله گسل های با توان لرزه زائی بالا است گسل های شمال و جنوب ری و توان لرزه زائی آنها نیز شایان توجه است.
آخرین زمین لرزه بزرگی که محدوده تهران را تحت تاثیر قرار داده مربوط به زلزله سال ۱۸۳۰ میلادی بوده که در شمال شرق تهران و دور از حوزه کنونی شهر رخ داده که نقل شده است. در اثر آن عمارت سفرت بریتانیا در تهران خسارت دید. همچنین تاثیر زلزله منجیل ۱۳۶۹، فیروزآباد کجور ۱۳۸۳، کهک قم، پاکدشت و فیروزکوه نیز در شهر تهران حس شده است.
با توجه به این نکته که آسیب پذیری دارای وجوه متنوع فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و فنی است و با توجه به تاثیر شگرف زلزله بر روی ساختمان ها که به تبع آن تلفات جانی زلزله و خسارت های اقتصادی و مسائل روحی و روانی و اجتماعی حادث می‌گردند، بسیار مهم است که امر بررسی آسیب پذیری سازه‌ای ساختمان‌های شهر تهران مد نظر قرار گیرد. این امر مستلزم تکیه بر اطلاعات جزئی و فنی ساختمان های متنوع واقع در شهر تهران است که متاسفانه در مورد برخی از آنها، اطلاعات مطلوبی در دست نبوده و در برخی موارد دیگر حصول اطلاعات فنی با مشکلات جدی همراه است.
نقشه گسلهای لرزه زا در تهران
نقشه توزیع زمین لرزه های تهران و اطراف آن
- میزان مقاومت سازه‌ها در تهران چقدر است؟
داده‌های ساختمانی شهر تهران نشان می‌دهد از نظر تعداد کل ساختمان و تیپ‌های ساختمانی وضعیت کل شهر و مناطق آن در شکل ۲۲ نشان داده شده است. تعداد کل ساختمان‌های تهران (منظور واحد های مسکونی که مرکز آمار ایران در سرشماری مسکن بدان استناد می‌کند نیست) حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار دستگاه است، که حدود نصف این تعداد ساختمان‌های اسکلت‌دار (فولادی یا بتونی) و نصف دیگر ساختمان‌های بنائی، نیمه اسکلتی و مواردی از این قبیل است که در برابر زلزله مقاومت لازم را نخواهند داشت.
مناطق ۴ (نارمک، تهران پارس و ... در شرق و شمال شرق تهران) و ۱۸ (یافت آباد، آذری و ... در جنوب غرب) و ۲۰ (ری و ... در جنوب تهران) از نظر تعداد ساختمان دارای بیشترین تعداد است. از نظر تعداد ساختمان‌های بدون اسکلت مناطق ۴ و ۱۶ (حوالی ایستگاه راه آهن، جنوب تهران) و ۲۰ تعداد بیشتری از ساختمان‌های بدون اسکلت را دارا هستند.
- وضعیت ساختمان‌ها در مناطق ۲۲ گانه تهران را توضیح دهید.
از شکل‌ها بر می‌آید که مناطق ۱۰ و ۱۷ و ۱۸ دارای بالاترین تراکم ساختمانی در سطح شهر تهران است و مناطق ۱۰، ۱۷، ۱۲، ۱۶، ۱۱، ۱۴، ۸، ۲۰ و ۱۸ نسبت به سایر مناطق دارای تراکم بیشتر ساختمان های آسیب پذیر است که در این میان مناطق ۱۰ و ۱۷ دارای وضعیت نامطلوب‌تری هستند.
بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد که در صورت وقوع زلزله با بزرگای ۷ در شهر تهران و یا حاشیه‌های آن (که گسل های عدیده ای وجود دارد) بیش از ۶۰ درصد ساختمان‌های بدون اسکلت و یا نیمه اسکلتی آسیب جدی خواهند دید و این امر یعنی تخریب بیش از ۳۰۰ هزار ساختمان و یا تخریب حدود یک میلیون واحد مسکونی، اداری، تجاری، که معرف عمق بحران زلزله تهران است و توجه بسیار جدی راطلب می کند.
- کدام مناطق تهران در معرض آسیب بیشتری قرار دارد؟
در شهر تهران، مناطق ۱۰ (غرب نواب، جنوب خیابان آزادی، خ کمیل و امام خمینی، شمال شرق میدان شمشیری)، منطقه ۱۷(جنوب منطقه ۱۰ و محدوده بین غرب نواب، شرق سعیدی، جنوب خ قزوین و شمال خ زمزم)، منطقه ۱۴(محدوده شرق و جنوب شرق تهران، ضلع جنوب پیروزی، شمال شرق میدان خراسان، غرب بسیج مستضعفان) و منطقه ۸ (محدوده های مجیدیه، نارمک، تهران پارس و ...) دارای بیشترین تراکم جمعیت ساکن هستند.
علاوه بر تراکم جمعیت، جمعیت کل در مناطق شهری تهران نیز به عنوان یکی از عناصر مهم در معرض خطر بسیار مهم است. بررسی نشان می‌دهد که مناطق ۴ (این منطقه در شمال شرق تهران دارای وسعت بیشتری نیز بوده و محدوده‌هائی نظیر شمیران نو، شهرک امید، ازگل، مسیر بزرگراه های امام علی و صیاد شیرازی در بر می‌گیرد)، ۵(شمال غرب تهران، یکی از مناطق وسیع شهر تهران که محدودهائی نظیر شهرک اکباتان، کوی فردوس، پارک ارم، میدان علامه جعفری، باغ فیض، شهر زیبا، جنت آباد، پونک و حصارک و ... را شامل می‌گردد) و ۱۵(واقع در جنوب شرق تهران، محدوده‌های افسریه، بعثت، خاوران و ...) دارای بیشترین تعداد جمعیت ساکن هستند.
شاخص‌های دیگر مرتبط با جمعیت نظیر شاخص آموزشی (جمعیت بی‌سواد و با‌سواد) که در ایجاد زیرساخت‌ها و ظرفیت سازی آموزشی بحران زلزله مهم است، شاخص جنسیتی که به دلیل آسیب پذیری متفاوت زنان و مردان در هنگام وقوع حادثه و همچنین نیازهای متفاوت انها در اقدامات امداد و نجات و همچنین ارزیابی سوانح و...، شاخص اقتصادی نظیر فعالیت و درآمد اقتصادی در تاثیرات وقوع بحران زلزله حائز اهمیت است. باید ذکر کرد که آمار دقیقی از جمعیت شناور شهر تهران نسبت به مناطق مختلف و در ساعات و روزهای مختلف موجود نیست و جا دارد که در این زمینه کار دقیقی شروع شود. نیاز داریم که بدانیم در ساعات روز و در روزهای کاری، تراکم جمعیتی نسبت به مکان های مختلف شهر تهران چگونه تغییر می‌کند، این امر در هنگام زلزله در برآورد تلفات جانی بسیار ضرورت داشته و در امر امداد و نجات نیز امری حیاتی است.
جمعیت زیاد در معرض قرار گیری را بالا می برد و در هنگام رخداد زلزله‌های بزرگ، تلفات جانی زلزله بیشتر خواهد بود، وجود ساختمان های ضعیف درجه آسیب پذیری را نیز بالا برده و روی هم رفته خطر پذیری لرزه‌ای به طور قابل ملاحظه‌ای بالا خواهد رفت. بنابراین دو مولفه ساختمان و جمعیت از اساسی‌ترین المان‌های خطرپذیر نقش اصلی را در مخاطرات زلزله تهران خواهند داشت.
نمودار تراکم جمعیت مناطق مختلف شهر تهران
- چه خطراتی بافت فرسوده تهران را تهدید می‌کند؟
علاوه بر ساختمان‌های قدیمی و فاقد کیفیت و مقاومت در برابر زلزله، دسترسی و حمل و نقل در بافت فرسوده نیز معضل بزرگی است. محدوده‌های با عرض معابر کمتر از ۶ متر مشکل حمل و نقل و عبور و مرور جدی در روزهای عادی را دارند که این امر در صورت رخداد زلزله به مراتب بیشتر و منطقه به اصطلاح قفل خواهد شد. عملیات امداد و نجات غیر ممکن و ساعات طلائی امداد مصدومان با معضل ترافیک و عبور و مرور از دست خواهد رفت. در شهر تهران مناطقی مانند منطقه ۱۰ (بین نواب و آزادی و خیابان قزوین)، منطقه ۱۲(بازار، ۱۵ خرداد، مولوی و ...)منطقه ۱۷ (جنوب منطقه ۱۰، بین قزوین و زمزم)، جنوب شرق منطقه ۷، غرب منطقه ۱۴، منطقه مرکز و شمال غرب منطقه ۱۶، منطقه ۲۰، ۱۸، ۱، ۳ و ۶ بطور پراکنده، غرب منطقه ۸ و ۱۹ و منطقه ۴ به طور پراکنده دارای معابر کمتر از ۶ متر بطور ویژه هستند. اغلب این مناطق هم دارای تراکم جمعیتی بالا و هم ساختمان‌های با کیفیت نازل است.
- اطلاعات کلی بافت فرسوده شهر تهران را ارایه کنید.
بیش از ۳۲۰۰ هکتار بافت فرسوده در تهران وجود دارد که احتمالا با بررسی‌های دقیقتر مساحت آن به بیش از ۴ هزار هکتار می‌رسد. مساحت شهر تهران حدود ۷۰ هزار هکتار است و بیش از شش درصد آن بافت فرسوده و ۳۰ درصد آن بافت ناپایدار است.
از مجموع بیش از یک میلیون پلاک رسمی در شهر تهران، بیش از ۲۰۰ هزار پلاک در بافت فرسوده واقع شده اند.
با توجه به ریز دانه بودن بافت فرسوده، در همین مساحت ۶ درصدی از مجموع مساحت شهر تهران که متعلق به بافت فرسوده است، بیش از یک میلیون و یکصد هزار نفر زندگی می کنند.
نتایج حاصله از شناسایی محدوده بافت های فرسوده نشانگر وضعیت ۸۱۷ هزار قطعه (یا پلاک) در قریب ۳۰ هزار بلوک شهری تهران به قرار زیر است:
- بلوک های شهری واجد هر سه شاخص (ناپایداری، نفوذناپذیری و ریزدانگی) مشتمل بر ۴۹۹۰ بلوک با وسعت۳۲۶۸ هکتار؛
- بلوک های شهری ناپایدار و نفوذناپذیر (واجد دو معیار) که مشتمل بر ۵۲۹۴ بلوک با وسعت ۳۶۲۰ هکتار؛
- بلوک های شهری ناپایدار و ریزدانه (واجد دو معیار) که مشتمل بر ۱۰۷۵۲ بلوک با وسعت ۸۶۶۹ هکتار؛
- بلوک های شهری ناپایدار که مشتمل بر ۱۴۰۵۲ بلوک با وسعت ۱۴۷۹۲ هکتار؛
- بلوک های شهری نفوذناپذیر که مشتمل بر ۶۱۷۱ بلوک با وسعت ۴۰۸۷ هکتار؛
- شریان‌های حیاتی تهران تا چه حد مقاوم هستند؟
خطوط انتقال گاز در بسیاری مناطق تهران در تقاطع با گسل ها قرار گرفته‌اند و بررسی دقیق گسیختگی آنها به‌خصوص در محل اتصال لوله ها در برابر لرزش زمین، بسیار ضرورت دارد. در شهر تهران لوله‌های بزرگی برای انتقال مواد سوختی وجود دارد که وضعیت مقاومت ترکیدگی و یا گسیختگی آنها در برابر جنبش نیرومند زمین در شهر تهران به درستی معلوم نیست و مسیر چنین لوله‌هائی مناطق با خطر بالای آتش سوزی و انفجار را تشکیل می‌دهد.
مقاومت سازه‌های نیروگاهی و پست‌های برق و مخابرات در شهر تهران و اطراف آن مطلوب نیست. قطع کابل‌های فشار قوی و قطعی برق مشکلات عدیده‌ای را در هنگام زلزله بر منطقه تحمیل می‌کند. قطعی برق منجر به قطعی آب و مشکلات دیگر می‌شود. بررسی مسیر های سیستم‌های فشار قوی، در شهر تهران و حواشی آن نشان می‌دهد که در برخی نقاط به دلیل نزدیکی به گسل خطر تخریب سازه‌های برقی وجود دارد.
- ترافیک چه اثری بر افزایش هزینه‌های زلزله خواهد داشت؟
در روزهای عادی مناطق مرکز و حواشی این مناطق با مشکل جدی ترافیک روبروست. در رخداد زلزله، عده‌ای بسیار زیادی از مردم سعی در خروج از تهران و عده ای بسیار زیاد دیگر جهت امداد به فامیل و آشنایان خود به سعی در ورود به شهر را خواهند داشت. بنابراین مبادی شهر با ازدحام بسیار بالای جمعیتی و ترافیک قفل شده روبرو خواهد شد. در مناطق با کیفیت نازل سازه ای عملیات حمل مجروحین، امداد به زیرآوار ماندگان و ... دچار وقفه های بسیار جدی خواهد شد. مدیریت بحران در چنین لحظاتی بسیار سنگین و مسئولیت عموم مسئولین سنگین‌تر از آن خواهد بود. اگر از همین الان به فکر آن روز ها به چاره جوئی نیندیشیم، دیر خواهد بود.
- مسئولین و مدیران اجرائی چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند؟
معمولا تصور بر این است که در زمان وقوع زلزله مسئولین فارغ از هر مشغله دیگر در فکر امداد و نجات و مدیریت بحران خواهند بود و تصور بر این است که نیروهای امدادگر در داخل شهر دستورات را به مورد اجرا خواهند گذاشت. در حالی که در عمل، اغلب مسئولین و نیروها اگر خود جان سالم از زلزله به در برده باشند در وهله اول در فکر خانواده و بستگان خود ونجات جان آنها خواهند بود و عملا مدیریت بحران عناصر کلیدی و اجرائی خود را با خود نخواهد داشت، چنین مسائل و موارد ساده در لحظات وقوع زلزله نقش کلیدی پیدا می‌کنند که باید در مورد آنها چاره اندیشی بشود.
نظر شما