امانالله کردی استاد دانشگاه علوم دریانوردی چابهار در گفتگویی مشروح به بیان نقطهنظرات کارشناسی خود و پژوهشهای علمی و میدانی در مناطق ساحلی مکران پرداخت. وی با اشاره به اهمیت منطقه چابهار و نقشی که مناطق جنوبی کشور در توسعه ایران ایفا خواهند کرد، تلاش مجدد دولتمردان برای بهرهمندی از آب شیرین منطقه که با احداث سدها محبوس شده و به دلیل عدم تامین زیرساختهای لازم در انتقال آب سدها عملا استفاده عمومی از آنها غیرممکن شده است و به بحران آب در منطقه دامن زده است، را راهکاری برای برونرفت از بحران آب در منطقه عنوان کرد. گفتگوی مشروح ما را با این استاد دانشگاه میخوانید:
*توسعه سواحل مکران و جمعیتپذیرکردن مناطق جنوبی کشور بویژه در منطقه مکران، با توجه به دستور حاکمیت در دستور کار دولتمردان و دستاندرکاران قرار گرفته است، با اینکه گفته می شود بحران آب و محیط زیست مسائل اصلی مناطقی همچون چابهار و مناطق ساحلی مکران هستند، اهمیت توسعه مکران را چگونه ارزیابی میکنید؟
موضوع توسعه سواحل مکران منفک از توسعه کشور و روند نگاهی که ما به آینده ایران داریم نیست. بدین معنا اگر قرار است ما نفر اول منطقه و خاورمیانه بوده و حرفی برای دنیا داشته باشیم این موضوع زمانی محقق خواهد شد که توسعه در ابعاد مختلف و متوازن رخ دهد.
ظرفیتهای توسعهای مکران با توجه به اقلیم منطقه و نقشی که در اقتصاد میتواند ایفا کند و همچنین موضوع امنیت از جمله موضوعات درنظرگرفته شده در طرح توسعه مکران هستند. معتقدم با توجه به موقعیت ژئوپلتیک و استراتژیک و هم مرزی با کشورهای مختلف همچون عمان در آن سوی آبهای دریای عمان، هم مرزی با پاکستان و افغانستان، توسعه چابهار و مناطق جنوبی کشور می تواند اهداف امنیتی را نیز محقق کند و برای امنیت ملی کشور مفید است. زیرا امنیت ملی اولین و مهمترین ضرورت هر کشوری است. در عین حال نباید این نکته را از نظر دور داشت که مجموعه جامعه دانشگاهی کشو می تواند در توسعه متوازن نقش کلیدی ایفا کند. در رابطه با شناخت منطقه و ظرفیت هایی که در مکران وجود دارد دانشگاه علوم دریانوردی چابهار پژوهش های خوبی انجام داده و مطالعات وسیعی در دست انجام دارد. معتقدم باید دولتمردان نسبت به منطقه شناخت عمیق تری پیدا کنند، اگرچه که این شناخت ها وجود دارد.
*صحبت از مطالعات دانشگاهی در مورد توسعه مکران کردید، مشخصا مطالعات چه نوع مطالعاتی بوده، در مورد ابعاد مطالعات انجام شده، زمان و نتایجی که حاصل شده است، بگویید؟ همچنین مطالعات دانشگاهی که در این رابطه توسط دانشگاه علوم دریانوردی چابهار انجام شده توسط کدامیک از ارگانها و یا سازمان های دست اندرکار توسعه مکران درخواست شده تا در طرح توسعه مکران و تصویب سند آن در دستور کار قرار بگیرد؟
در استان سیستان و بلوچستان و منطقه مکران، ظرفیتهای زیادی وجود دارد. دانشگاه علوم دریانوری چابهار دانشگاهی تخصصی است که با توجه به عنوانش که علوم دریایی است به ظرفیتهای شیلات، انرژیهای نو و انرژیهایی که میتوان از دریا گرفت توجه ویژه کرده است و این مطالعات و پژوهشهای در قالب مقاله و پایاننامههای کارشناسی ارشد و دکترا انجام گرفته و در صنایع مختلف مورد بهرهبرداری قرار گرفته است. در رابطه با آبزیان همکاری خوبی بین دانشگاه و سازمان شیلات کشور برقرار است.
همچنین در بحث حمل و نقل دریایی نیز فعالیتهای خوبی با ارگانهای دریایی انجام شده و در حال انجام است. دانشگاه علوم دریانوردی چابهار به دلیل قرابت و ارتباطات تنگاتنگی که با شرکت ملی نفت و شرکتهای نفتکش، شرکت کشتیرانی جمهوریاسلامی، سازمان بنادر و دریانوردی دارد در موضوعات حمل و نقل، کشتیرانی، و موضوعات مرتبطی که به حمل و نقل دریایی ارتباط دارد پژوهشهای فراوانی انجام داده است و حاصل پژوهشها نیز طراحی افق و چشماندازی برای آینده منطقه بود که به ارگانهای مرتبط انتقال داده شد.
در حال حاضر نیز در منطقه اتفاقات خوبی دارد رخ میدهد که از جمله آنها میتوان به توسعه بندر چابهار و اسکله شهیدبهشتی اشاره کرد.
در همه سالهای گذشته، مطالعات همکاران دانشگاهی، پایاننامههای دانشگاهی و تحقیقات میدانی و مطالعات گسترده دانشگاهی نشان دادند که چابهار و مناطق ساحلی مکران یکی از بهترین مناطق برای ارتباط ایران با دنیای بیرون از ایران است. سواحل مکران به دلیل موقعیت و اتصالی که می تواند با آسیای میانه، آب های گرم، شبه قاره هند و همچنین ارتباطی که با کشورهای حوزه خلیجفارس دارد نقشی کلیدی در اقتصاد ایران در زمینه واردات و صادرات ایفا کند.
همکاران دانشگاهی ما معتقد هستند، فاصلهای که بهترین و از لحاظ اقتصادی به صرفهترین فاصله برای دسترسی به بازارهای آسیای میانه و افغانستان است، چابهار است و اینها ظرفیتهای قابل توجهی هستند که باید مدنظر مسئولان قرار بگیرد.
در حوزه دریا نیز در حال حاضر چابهار درصد بالایی از صید آبزیان در کشور را دارد. همکاران ما در این حوزه، کارهای پژوهشی خوبی انجام داده اند. در حال حاضر، صنعت تولید و بسته بندی محصولات دریایی همچون تن ماهی در چابهار وجود دارد. آزمایشگاهی که در دانشگاه وجود دارد نیز در این قضیه موفق بودند.
*از توسعه متوازن صحبت کردید، این توسعه در سواحلجنوبی کشور چطور امکان تحقق خواهد یافت؟
معتقدم ابعاد و ظرفیتهایی که در بحث توسعه مکران باید به آن پرداخته شود بسیار گسترده تر است. توسعه متوازن به این معناست که باید از نگاه بخشی، جزیره ای و حتی استانی خارج شده و به توسعه منطقه همه جانبه بیندیشیم. یعنی همانگونه که در سند توسعه مکران نیز مسئولان به آن توجه دارند. یعنی تمامی دستگاهها موقعیت را سنجیده و بر اساس ظرفیتها، تواناییها و نگاه ملی به توسعه سواحل جنوبی کشور نظر داشته باشند. توسعه سواحل جنوبی به رونق اقتصادی در کل کشور منجر می شود و این نباید هیچگاه فراموش شود.
* همانگونه که استحضار دارید شهرسازی ریلپایه که از جمله اهدافی است که در مجموعه وزارت راه و شهرسازی دنبال میشود، قاعدتا اگر مکران بخواهد توسعه پیدا کند، جمعیت زیادی به این منطقه خواهند آمد و در واقع ریل هم یکی از نیازهای اصلی منطقه خواهد بود؟ توسعه ریل در جنوب چگونه بوده است؟
ریل یکی از ضرورتهای منطقه است. توسعه بندر بدون ریل معنا ندارد و همچنین توسعه شهر بدون آن بیمعنا خواهد بود. اینکه باید چابهار ریل، فرودگاه و امکانات زیرساختی و جاده های دو بانده داشته باشد بحثی در آن نیست. مساله سر این است که به نظر میرسد ارتباط کامل بین دستگاههای متولی وجود ندارد و همین عدم ارتباط است که شاید مشکلاتی را ایجاد کند.
بحث من بر این است که اگر قرار است پتروشیمی در این منطقه فعال شود باید ملاحظات زیستمحیطی و گردشگری در آن لحاظ شده باشد. این موضوعات به هم پیوسته هستند و خرد جمعی میخواهند و نیازمند هستهمرکزی برنامهریزی و مطالعاتی هستند.
*اخیرا مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، اسنادی را منتشر کرده است که بیانگر تهدید منطقه چابهار، با سونامی و زلزله است و آن مرکز در این مورد، هشدار جدی داده است، در این مورد دانشگاه علوم دریانوردی چابهار چه کارهایی انجام داده است؟
نباید فراموش کنیم که کل کشور ما در کمربند زلزله است و البته خطر سونامی نیز چابهار را تهدید میکند. نگاه ما به موضوع این است که توسعه باید اتفاق بیفتد و در کنارش راهکارهایی پیشبینی شود تا توسعه زیرساختها در صورت زلزله و سونامی با حداقل آسیب باشند. معتقدم دانش مهندسی کشور و دنیا به اندازهای رسیده است که میتواند این موضوعات را پیشبینی کند و برای کاهش آنها راهکارهایی نیز داشته باشد. ضمن آنکه چابهار و بسیاری از مناطق ساحلی مکران گرچه ممکن است در مجاورت بحث سونامی باشند اما خود چابهار اگرچه یک ضلع اش به دریای آزاد راه دارد اما بیشترین بخش چابهار در قالب و حوالی یک خلیج محصور است. یعنی به صورت طبیعی موقعیتی در چابهار وجود دارد که در هر صورت بخشی از خطرات را ناخودآگاه کم میکند. یعنی موقعیت خلیج به گونهای است که انرژی سونامی را مستهلک میکند و خطرات آن را کاهش میدهد.
همچنین، باید این نکته را موردتوجه قرار دهیم که به غیر از چابهار، بقیه شهرهای منطقه جنوبی کشور در موقعیتی قرار دارند که بسیار بالاتر از سح آب دریا قرار دارند و اینگونه نیست که با سونامی همه نقاط جنوبی کشور، ویران شود. در عین حال، تاسیسات و توسعه ای که قرار است در چابهار ابجاد شود به گونهای طراحی شده که خطرات سونامی و زلزله را مدنظر قرار داده است.
*بنابراین دانشگاه علوم دریانوردی چابهار موازی با مرکز تحقیقات در حال انجام مطالعه بر روی سونامی و زلزله در سواحل جنوبی کشور است؟
در دانشکده در این حوزه تخصص های لازم وجود ندارد. اما مرکز اقیانوسشناسی در چابهار وجود دارد که دانشگاه ما با آنها همکاری هایی را در زمینه بحث های سونامی و زلزله دارد و طبیعی است دانش و امکانات و تجربه ای که در اختیار مرکز تحقیقات است علمیتر است.
*مساله آب و محیطزیست مساله روز مناطق جنوبی کشور و به ویژه استان سیستان و بلوچستان است و مشکلات آن حل نشده از سالهای سال هنوز به قوت خود باقی است، راجع به حل مساله آب، شیرینکردن آب و مباحثی از این دست و کمک به بهبود وضعیت محیطزیست، پیشنهادات خود را به عنوان عضوی از جامعه دانشگاهی و همچنین باتجربه سکونت در این منطقه تشریح کنید؟
در مورد آب و مسالهای که به بحران این روزها تبدیل شده است باید به این نکته توجه کنیم که ما بسیاری از کارهایی را انجام میدهیم که علاوه بر بزرگ بودن، توامان پیش نمیروند و همین ها به مشکلات بعدی دامن میزنند و مسائل را حل نشده و بزرگتر می کنند.
نکته ای که باید مدنظر قرار دهیم این است که به رغم آنکه فکر میکنند سواحل مکران منطقه کم آبی است از قضا حجم بسیار فراوانی آب در سطح منطقه وجود دارد و در طول سال، میلیاردها متر مکعب آب با کیفیت به دریا میریزد وکسی تصور نمیکند که این منطقه چنین شرایط استثنایی را دارد. هم اکنون در همین حوالی سواحل مکران از چابهار تا جاسک سه سد بزرگ وجود دارد و احداث چند سد دیگر در این منطقه نیز در دستور کار است. سدهای همچون زیردان که به بهره برداری رسیده و همچنین سد کهیر با ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی به این خاطر ایجاد شده اند تا از هدررفت، آب بسیار گران قیمت به آب دریا جلوگیری کنند. اما اشکال بزرگ اینجاست که سدها ساخته شدهاند اما برای آنها تاسیسات پاییندست از جمله کانالها و لولههای انتقال آب ایجاد نشدهاند.
هم اکنون در روستای پاییندست سد زیردان جمعیتی در حدود ۱۵۰ هزار نفر برای آب خوردن دچار مشکلات وحشتناکی هستند و با تانکر به آنها آبرسانی میشود. در حالیکه قبل از ساختن سد، آب به صورت فصلی میآمد و در اختیار مردم روستایی منطقه قرار می گرفت و مردم پایین دست سد زیردان کشاورزی و دامداری مختصری هم داشتند. در حال حاضر، آب پشت سد میماند، بخار شده و از بین میرود اما به پایین دست و مردم آنجا نمیرسد. با این اقدامات، کشاورزی و دامداری مختصر مردم از بین رفت و مردم آن مناطق از نظر معیشتی روزگار دشواری را می گذارنند و از نظر بهداشتی و آموزشی نیز وضعیت آنجا اسفناک است.
لذا همزمان ما بسیاری از موضوعات را مدنظر قرار نداده ایم و این موضوعی است که باید مورد توجه جدی ما قرار گیرد. سد کهیر و سدهایی نیز قرار است در زرآباد ساخته شوند که امیدواریم با تدابیر حاکمیت تدابیری اتخاذ شود تا هم ساکنان از آب منطقه برخوردار شوند و هم تاسیسات لازم برای انتقال آب، مشکلات بیآبی را که به بحران منطقه تبدیل شده است با یک تدبیر روشن، حل کند.
اما از نظر شیرین کردن آب، از نظر بینالمللی، در تولید آب شیرین در دنیا خیلی کارهای بزرگی دارد انجام میشود. با توجه به اینکه ظرفیت دریای عمان بینهایت است اما برای چابهار این اتفاق نیفتاده است. برای مکانهایی دیگر از جمله کرمان شیرین کردن آب دریا دارد اتفاق می افتد اما برای استان سیستان و بلوچستان نیفتاده است. امیدوارم مدیریت متمرکز با مطالعه کافی، مساله آب را نیز مدنظر قرار دهد. انتظار جامعه دانشگاهی این است که در سند توسعه مکران بخش کشاورزی، صنعت و آب شرب و حل مساله آب و محیط زیست دیده شود.
*یکی از ظرفیتهای مناطق جنوبی کشور و به ویژه چابهار، مباحث مرتبط با گردشگری منطقه است، مناطقی بکر و طبیعی که برای هر گردشگر داخلی و خارجی در صورت تعبیه شدن امکانات لازم می تواند جذاب باشد، در این مورد وضعیت در چابهار چگونه است و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چه اقداماتی انجام داده است؟
بهرحال یکی از ظرفیتهای بسیار بالای کشور ما در بحث گردشگری منطقه ساحلی جنوب کشور و به ویژه چابهار است. سواحل بکر و زیبا که سرمایههای ملی هستند و باید از آنها حفاظت شود. در حال حاضر در این منطقه، درصد بالایی از آبزیان به دست میآید و به کل کشور میرود که اگر بیدقتی کنیم ممکن است سرمایههای گردشگری و ظرفیتهای غذایی آسیب جدی ببیند.
به نظرم از نیروهای مطلع آگاه بومی و نه صرفا ملی استفاده شود تا ظرفیت های منطقه را از منظرهای مختلف مورد توجه قرار دهند. یادمان نرود که جانمایی نامناسب صنعت پتروشیمی در سواحل مکران میتواند صدمات جبران ناپذیری را به محیط زیست منطقه وارد کند که تبعات آن برای کل کشور میتواند زیانبار باشد.
در سالهای قبل، برنامهریزی شد تا در بندر گوادر در جنوب شرقی دریای عمان، میگو پرورش داده شود اما متاسفانه پیگیری نشد. برای پرورش میگو استفاده از آب دریا و رساندن آب دریا به حوضچه های پرورش میگو کار پرهزینه ای است در گواتر این ظرفیت وجود دارد که وقتی مد میشود و سطح آب دریا بالا میآید تا کیلومترها، آب در کانال های طبیعی بالا میآید و امکان اینکه آب به حوضچههای پرورش میگو برود به صورت کاملا طبیعی وجود دارد. یعنی به جای آنکه انرژی و هزینه هنگفتی را صرف این کنیم که آب را پمپاژ کنیم و به حوضچههای پرورش میگو ببریم به صورت طبیعی این امکان وجود دارد که میتواند برای سرمایهگذاری در این بخش مورد توجه قرار گیرد.
در استان سیستان و بلوچستان منطقه به نام ماشکید وجود دارد که سطح آب زیرزمینی در آنجا بسیار بالاست. یعنی در عمق نیم و یک متری به آب شیرین با کیفیت عالی دسترسی دارید. منطقه بسیار بزرگ و دشت است که از دریا حدود ۳۰۰ کیلومتر فاصله دارد. در این منطقه، آبها از مناطق مختلف میآیند و آنجا آب زیرزمینی بینهایتی وجود دارد. تعداد محدودی بومی آنجا ساکن هستند که دریافته اند که اگر درخت خرما را یکسال نهال بزنند و آب بدهند و رهایش کنند سالها نیاز به آبیاری ندارد.
مساله کمآبی و بیآبی در استان سیستان و بلوچستان و به ویژه در سواحل مکران به استحصال آب و بهرهبرداری بهینه از آن مرتبط است که متاسفانه مورد بی توجهی مسئولان ارشد قرار گرفته است.
*باز هم به مساله آب رسیدیم...
سدی به نام سد پیشین که حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب ظرفیت آب داشت در سال های قبل با تصمیم غیرکارشناسی دریچههای سد باز شد و آب به دریا ریخته شد. پس از آن چند سال بارندگی نشد و سدی که هسته رسی داشت و بقا و حیاتش به آب بستگی داشت تا رطوبت همواره در آن حفظ شود، با بی تدبیری خالی از اب شد، پس از مدتی نیز سد ترک خورد و دچار نشت شد. بعدها که دوباره بارندگی شود سد کارآیی خود را ندارد. ضمن آنکه ۱۰ ها میلیون ها مترمکعب آب به دریا ریخته شد و هدر رفت.
کشاورزی این منطقه خارج از فصل است و ما در طول سال سیفی جات و محصولات و میوه های گرمسیری همچون موز را در سواحل مکران داریم. در حالیکه چنین ظرفیت هایی در منطقه وجود دارد کار کارشناسی روی آن انجام نمیشود. آب سد زیردان در دو سال گذشته بالغ بر ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب از دست داد. به دلیل اینکه زیرساخت نبود و لوله های انتقال آب نیز وجود نداشت به مردم هم ندادیم و الان در حدود ۵۰ متر مکعب آب در پشت سد زیردان است که به نظر می رسد برای آن نیز برنامه ای وجود ندارد.
می خواهم بگویم این نگاه به سواحل مکران که با منطقهای محروم و بیظرفیت، طرف هستیم، گمانی اشتباه است. مکران، ظرفیتهای بسیار خوبی وجود دارد که اگر به فعلیت برسند برای مردم منطقه و همچنین کشور اهمیت دارد و دیگر شاهد بحران و چالش های کم آبی و نابودی کشاورزی نخواهیم بود.
قطعا اگر اشتغال ایجاد شود و اگر توسعه در این منطقه رخ دهد حتما موضوعات راحت تر حل میشوند. چابهار تنها بندر اقیانوسی کشور است که در کنار کشاورزی و آب و هوای منطقه، دارا بودن ذخایر آب های زیرزمینی که به حال خود رها شده اند، ساختن سدها و عدم تامین زیرساخت ها برای انتقال آب مشکلات را ایجاد کرده است.
*صحبت از ظرفیتهای چابهار و مناطق ساحلی شد، بهتر است به مساله فقر در منطقه و حاشیهنشینیهای گستردهای که در شهر و پیرامون آن است بپردازیم، این وضعیت از کجا نشات گرفت و چرا هر روز بیشتر از گذشته میشود؟ در حالیکه به نظر میرسد مردم منطقه روی ثروت نشستهاند و از مواهب آن نصیبی نبردهاند؟
یکی از چالشها و یکی از مهمترین معضلات چابهار بحث حاشیه نشینی است. معتقدم، عدم استفاده بهینه از ظرفیت های موجود چابهار و در نظر نگرفتن توسعه همه جانبه به مشکلات حاشیه نشینی در چابهار دامن زد. ظرفیت های بالایی در منطقه وجود دارد که بدون توجه به مردم و حقوق آنها، توسط یکسری کارهای غیرکارشناسی به آنها دامن زده شد. مساله کم آبی که می تواند با تدابیری روشن در منطقه حل شود به حال خود رها شده است. گویی مردم و مشکلات آنها شاید برای مسئولان استانی و حتی دولتمردان بی اهمیت باشد. بی تدبیری در ایجاد زیرساخت های انتقال آب پس از ایجاد سدها، عدم به کار گیری نیروهای بومی در فعالیت های اقتصادی و نبود آموزش و بهداشت همگانی به مشکلات دامن زده اند.
خشکسالیهای متعدد و بی تدبیری در استفاده بهینه از آب، کشاورزی و دامداری را نابود کرد و مردم برای تامین حداقل ها به اطراف شهرها و حتی درون شهر مهاجرت کردند و این مهاجرت های ناخواسته بدون پشتوانه مالی، به مرور آنها را به گدایانی تبدیل کرد که با حداقل روزگار می گذرانند.
حتی بخشی از حاشیه نشینی های چابهار با بحث توسعه گسترش پیدا کرد. تصویری است که از آینده چابهار ایجاد شده است سبب سوء استفاده عده ای شد و در نهایت حاشیه نشینی رشد چشمگیری یافت.
همچنین، حضور منطقه ازاد و جذابیت اقتصادی آن برای برخی از سوداگران زمین، باعث شد که مردم بومی بی پناه و حاشیه نشین را با اندکی پول به تصرف در برخی از مناطق سوق دهند. باید در نظر داشته باشیم که برخی از اسکان های غیررسمی غیرواقعی و بخش عمده ای واقعی و از روی فقر شکل گرفتند.
سخن آخر...
اعتقاد دارم وقتی مطالعات همه جانبه نباشند چنین اتفاقاتی اجتناب ناپذیر می شود. اگر اشتغال، توجه به ساکنان واقعی مناطق جنوبی کشور و به کار گیری آنها در فعالیت های اقتصادی، توانمندسازی آنها، تامین بهداشت و آموزش برای مردم منطقه انجام می گرفت و همچنین اگر به ساکنان منطقه، سند اراضی داده می شد و بخشی از زیرساخت ها تامین می شدند هم اکنون شاهد گسترش بیرویه حاشیه نشینی نبودیم./
نظر شما